ZBIGNIEW CZAJKOWSKI

 

WYBÓR I STOSOWANIE SKRAJNYCH

STYLÓW KIEROWANIA

 

   Po określeniu roli i znaczenia indywidualizacji, zespołowości i kierowniczej roli trenera, autor zwraca uwagę na znaczenie stylów kierowania zespołem sportowym przez trenera. Wymienia główne style kierowania, a następnie omawia dwa skrajne spośród nich: styl władczy oraz styl współpracujący i przyjazny, podkreślając wychowawcze, społeczne oraz szkoleniowe znaczenia tego drugiego. Stara się również dociec i określić, co wpływa na wybór jednego ze skrajnych stylów kierowania. Jako najważniejsze czynniki określające wybór stylu kierowania autor wymienia: 1) motywację osiągnięć trenera, 2) czy postrzega on swoich uczniów według teorii X czy teorii Y McGregora, 3) czy trener w ogóle darzy ludzi sympatią, 4) wpływ jego trenera. W tabeli 1 podana jest dość dokładna charakterystyka, zalety i niedostatki stylu władczego i stylu współpracującego. Autor opisuje poglądy D. McGregora na postrzeganie przez przełożonego swoich podwładnych (w naszym przypadku postrzegania zawodników przez trenera) wiążąc styl władczy z wyznawaniem teorii X, a styl współpracujący z teorią Y McGregora.

 

SŁOWA KLUCZE: zasada kierowniczej roli trenera – style kierowania – skrajne style kierowania w świetle teorii X i Y McGregora – wybór stylu kierowania przez trenera.

 

 „Ludzie nie są ani całkowicie dobrzy, ani  całkowicie źli, lecz doświadczają wszystkiego, co  jest dobre i złe”.

Napoleon

 

 „Wielkim artystą może być tylko ten, kto kocha teatr w sobie, a nie siebie w teatrze”.

Konstantin S. Stanisławski

                                                                                              

   Do niezmiernie ważnych i istotnych naczelnych zasad treningu sportowego należą zasada indywidualizacji, zespołowości kierowniczej roli trenera. Poszczególne części składowe tej zasady dotyczą i określają: 1) konieczność uwzględniania w procesie zaprawy wymiarów osobowości każdego zawodnika, jego cech przyrodności, motywacji osiągnięć, skłonności, uzdolnień etc.; 2) konieczność szkolenia, w tym wychowania w zespole i poprzez zespół (ćwiczenia zbiorowe, współpraca i współzawodnictwo, motywowanie do wspólnych celów, wyznaczanie zadań, spójność zespołu); 3) postawy, poglądy i metody, zdolności przywódcze i style kierowania zespołem sportowym przez trenera. Te „współzasady” opisywałem wielokrotnie w „Sporcie Wyczynowym”, w książkach i innych opracowaniach /1/. Niniejszy artykuł pragnę poświęcić jednemu tylko aspektowi zasady kierowniczej roli trenera, mianowicie chcę odpowiedzieć na pytania:

§          Co skłania trenera i jakie czynniki wpływają na to, że wybiera on jeden ze skrajnych stylów kierowania – władczy albo współpracujący i przyjazny?

§          Dlaczego tak się dzieje, co leży u podłoża wyboru jednej ze skrajnych możliwości?

 

 

           

 

   Jak wiadomo można wyróżnić następujące style kierowania:

1.      Styl władczy (dyktatorski, autokratyczny) – trener rządzi po dyktatorsku, niczego nie wyjaśnia, nie bierze pod uwagę odczuć czy opinii zawodników, nastawiony jest egocentrycznie.

2.      Styl zwierzchniczy – trener występuje wyłącznie w roli przełożonego, a zawodnik – podwładnego, trener poucza i wydaje polecenia, zawodnik słucha i wykonuje, ale nie jest to tak jednostronne jak w stylu władczym.

3.      Styl służbowy – trener i zawodnik współpracują rzeczowo urzeczywistniając kolejne zadania szkoleniowe.

4.      Styl współpracujący – trener kieruje procesem zaprawy, ale wyjaśnia swoje polecenia zawodnikom, bierze pod uwagę ich odczucia i propozycje, pobudza inicjatywę i samodzielność uczniów, dba nie tylko o wyniki w zawodach, ale o zdrowie, samopoczucie, wykształcenie i rozwijanie ról społecznych zawodników.

5.      Styl przyjazny – trenera i zawodnika łączą więzy przyjaznego koleżeństwa i współpracy, mocno zaznaczona jest więź emocjonalna między uczniami a trenerem, obie strony razem budują wspólną motywację osiągnięć; wynik w zawodach jest oczywiście ważny, ale nie stanowi jedynego celu działalności sportowej.

   Przypomnijmy nieco bardziej szczegółowo znamienne cechy stylu władczego i współpracującego. Trener stosujący władczy styl kierowania zespołem sportowym wyznacza cele i zadania, podejmuje decyzje, kieruje zespołem oraz całym procesem zaprawy zupełnie sam, bez porozumiewania się z innymi trenerami czy (tym bardziej) z zawodnikami. Nie wyjaśnia istoty i znaczenia zadań szkoleniowych i wynikowych, przydatności stosowanych form, metod doboru ćwiczeń – po prostu wydaje polecenia (rozkazy) i bezwzględnie wymaga ich wykonania. Nie wdaje się w żadne dyskusje z zawodnikami, nie wyjaśnia ich wątpliwości, nie słucha ich propozycji, nie interesują go ich odczucia i myśli.

   Trener współpracujący przeciwnie – zasięga rady i opinii innych trenerów, prowadzi z nimi twórcze dyskusje, wyjaśnia znaczenie celów, zadań, stosowanych form i metod, sposobów prowadzenia ćwiczeń czy stosowania różnych działań w walce. Tłumaczy istotę planów szkoleniowych, organizacji zaprawy, stara się poznać opinie i odczucia zawodników, zwłaszcza tych starszych i bardziej doświadczonych. Innymi słowy, traktuje zawodników -podmiotowo, podczas gdy trener władczy - przedmiotowo.

   Trener-dyktator wydaje polecenia, surowo ocenia swoich podopiecznych, wymaga ścisłego wykonywania jego poleceń. Trener współpracujący też oczywiście wydaje polecenia, kieruje zespołem, ale wyjaśnia istotę i znaczenie celów i zadań, inspiruje swoich uczniów, dba o ich odpowiednią motywację, współpracę i poczucie niezależności. W przeciwieństwie do trenera władczego stosuje często wzmocnienia dodatnie w postaci pochwał, wyróżnień, przyjaznych gestów, a ogranicza wzmocnienia ujemne (kary, nagany, zagrożenia). Trener współpracujący wychodzi ze słusznego założenia, że dobrze i sprawnie robimy to, co lubimy, co nam sprawia przyjemność, na co mamy ochotę i o czym współdecydujemy. Zabiega, więc o to, aby zawodnicy utożsamiali się ze wspólnymi celami i zadaniami grupy.

   Trener władczy jest egocentryczny i jednostronnie nastawiony tylko i wyłącznie na wyniki, na osiągnięcia w zawodach, przy czym dobre wyniki przypisuje swoim zasługom, a za złe wyniki winą obarcza zawodników, traktuje ich instrumentalnie.

   Trener współpracujący i przyjazny też oczywiście dąży do uzyskania jak najlepszych wyników (ale nie maniakalnie, nie „za wszelka cenę”), a ponadto dba o radość z uprawiania sportu przez jego uczniów, ich rozwój zdrowotny oraz społeczny, kształtowanie ich osobowości, a także dokształcanie młodszych trenerów i instruktorów. Dba o rozwój swojej dziedziny sportu poprzez udział w kursach i konferencjach metodyczno-naukowych, pisanie opracowań szkoleniowych etc.

   Wielu psychologów sportu uważa, że te dwa skrajne, przeciwstawne style kierowania wynikają z dwóch sprzecznych, krańcowo różnych i nie do pogodzenia postaw, mianowicie: nastawienia na pracę, zadania, wyniki (trener władczy) oraz nastawienia na stosunki międzyludzkie, przyjazną współpracę i dobry nastrój w zespole (trener współpracujący). Pogląd ten budzi moje wątpliwości, uważam, bowiem, że nastawienie na zadania i wyniki nie musi koniecznie wykluczać dbania (w rozsądnym rozmiarze) o stosunki w zespole czy współpracę (w sekcji, klubie, kadrze, związku sportowym).

   Cechy i właściwości skrajnych stylów kierowania – stylu władczego oraz stylu współpracującego i przyjaznego – oraz różnice między nimi są przedstawione nieco dokładniej w tabeli nr 1 /tab. 1/.

 

Tabela 1.

 

 

Skrajne style kierowania zespołem sportowym przez trenera (Z. Czajkowski)

           

Wyszczególnienie	Styl władczy	Styl współpracujący
Istota i właściwości stylu kierowania	Trener sam podejmuje wszystkie decyzje, z nikim ich nie konsultuje, nie tłumaczy swoich poleceń, nie wyjaśnia motywów postępowania czy metod treningu, nie tłumaczy celów i zadań w rocznym planie szkoleniowym czy na obozie. Rola zawodników sprowadza się do wysłuchiwania poleceń i ich wykonywania.	Demokratyczny styl kierowania zakłada współudział zawodników w rozumieniu istoty treningu, zadań kolejnych okresów treningowych. Zawodnicy nie tylko są powiadamiani o tym, co ich czeka, ale maja pewien wpływ na decyzje trenera, który wysłuchuje ich pytań, wątpliwości i propozycji. Trener stara się, aby zawodnicy dokładnie zrozumieli istotę i cel wszystkich ćwiczeń, aby sami potrafili ocenić jakość wykonania i zastosowania w walce wyuczonych działań, aby współkierowali procesem treningu i uczestniczyli w przygotowaniu planów szkoleniowych.
Nastawienie trenera	Trener jest nastawiony wyłącznie na współzawodnictwo i sukcesy (które zresztą traktuje jak swoje własne).	Oprócz współzawodnictwa i wyników sportowych trener docenia znaczenie rozwijania osobowości zawodników i ich wychowania, dba o rozwój mistrzostwa, umiejętności, popiera doskonalenie uczniów.
Stosunek trenera do zawodnika	Trener traktuje zawodników przedmiotowo – instrumentalnie, zawodnicy służą wyłącznie zaspokajaniu jego ambicji i innych korzyści (nagrody).	Zawodnicy traktowani są podmiotowo. Trener uwzględnia ich odczucia i poglądy, w pewnym sensie pełni wobec nich rolę służebną, dbając o ich rozwój, samopoczucie, zadowolenie, postępy i wyniki.
Postrzeganie zawodnika przez trenera	Zgodnie z teorią X McGregora	Zgodnie z teorią Y McGregora
Za najważniejsze czynniki                     w motywacji osiągnięć uważa	Bardzo wysoki poziom motywu powodzenia, nastawienie na „morderczy” wysiłek, postawy agresywne.	Nastawienie na zadania i samodoskonalenie, poczucie niezależności i samodzielności, umiłowanie i zainteresowanie swoją dziedziną sportu, optymalny (nie maniakalny) poziom motywu powodzenia.
Styl kierowania oparty głównie	Na psychologii głębi i psychologii zachowania (behawioryzm).	Na psychologii poznawczej, docenianiu i podkreślaniu społecznych i humanistycznych wartości sportu.
Stopień trudności i zasięg stosowania	Jest łatwy do stosowania, znacznie „wygodniejszy” od stylu współpracującego. Stosowany jest szczególnie wobec zawodników mało subtelnych, agresywnych. Pewne elementy tego stylu trzeba czasami stosować wobec dzieci, albo w przypadku obniżenia dyscypliny na obozach, w dużych grupach ćwiczebnych. Trener często odwołuje się do ujemnych cech osobowości uczniów (agresywność, traktowanie przeciwnika jak wroga, bezwzględność).	Styl demokratyczny jest bardzo trudny do stosowania, wymaga od trenera dużego doświadczenia, wielkiej wiedzy pedagogicznej i cierpliwości. Najskuteczniejszy jest wobec osobników inteligentnych                        i kulturalnych. Trener rozwija dodatnie cechy osobowości i odwołuje się do postaw bardziej wysublimowanych, w przeciwniku każe widzieć partnera i kolegę, jest przeciwny zasadzie, że „cel uświęca środki”.
Wpływ na wyniki sportowe	Stosując ten styl łatwiej można osiągnąć wczesne wyniki sportowe, dbając przy tym mniej o technikę i szkolenie, ale wykorzystując cechy agresywności, wrodzone zdolności, szybkość, zdolności wysiłkowe, chęć do walki. Na dłuższą metę jest to zawodne, im bowiem starszy zawodnik i wyższa klasa sportowa, tym większe jest znaczenie wyszkolenia, jakości i liczby opanowanych działań, rozumienia treningu i taktyki. Styl ten odpowiadać może zawodnikom typu „wojownik”.	Dokładne szkolenie podstawowe, nacisk na mistrzostwo sportowe, motywację wewnętrzną, samodzielność, współkierowanie procesem zaprawy wpływa na to, że okres dochodzenia do wielkich wyników jest powolny. Osiągnięty jednak po pewnym czasie wysoki poziom sportowy jest bardziej stabilny i – co jest niezmiernie ważne – zapewnia możliwość dalszego rozwoju i wielkich wyników. Styl ten zdecydowanie odpowiada zawodnikowi typu „technik”.
Zalety	Łatwy do stosowania nawet przez mało doświadczonego trenera. Może dać szybko dobre wyniki sportowe (często tylko doraźne).Łatwiej zapewnia porządek, punktualność          i dyscyplinę.	Wysokie wartości wychowawcze, szkoleniowe i sportowe
Wady	Styl raczej prymitywny, nikłe wartości społeczno-wychowawcze, może wyzwalać ujemne postawy	Bardzo trudny do stosowania, wymaga dużej wiedzy, doświadczenia, taktu i cierpliwości od trenera. Nie zawsze zapewnia przejawy dyscypliny, porządku i punktualności. Na wynik i osiągnięcia (trwałe!) trzeba nieraz bardzo długo czekać.

           

 

  Wybór jednego ze skrajnych stylów kierowania zależy od wielu ważnych i różnorodnych czynników – poziomu zdolności i umiejętności przywódczych, wymiaru osobowości, cech przyrodności, poziomu wiedzy i umiejętności praktycznych, poglądów pedagogicznych, znajomości psychologii, motywacji osiągnięć, warunków pracy szkoleniowej etc. /patrz: poniżej/.

   Szczególnie ważnym czynnikiem wpływającym na wybór i stosowanie stylu kierowania jest – a bywa często niedostrzegany i niedoceniany – sposób, w jaki trener postrzega zawodników, jego postawa wobec uczniów i stosunek do pracy. I tutaj właśnie w rozumieniu tych spraw nader pomocna okazuje się teoria Y i teoria X - D. McGregora /2/, który w swojej znanej pracy: „The human side of enterprise” (Ludzka strona przedsiębiorstwa) przedstawił bardzo ciekawie i barwnie dwa skrajne sposoby postrzegania przez przełożonych swoich podwładnych i nazwał je odpowiednio teorią Y i teorią X. Teoria X, to obraz bardzo pesymistyczny, przedstawia postrzeganie przez przełożonego (dyrektora, kierownika, mistrza, nauczyciela, trenera) swoich podwładnych (pracowników, uczniów, zawodników) w sposób bardzo ujemny. Natomiast według teorii Y – przeciwnie, obraz jest nader optymistyczny – przełożony widzi dodatnie stron swoich podwładnych, dostrzega ich zalety, możliwości oraz wierzy w ich zaangażowanie, dobre chęci i możliwości wykonania zadań /patrz: tabela 2/. Teoria X, to z punktu widzenia przełożonego (i podwładnego) obraz bardzo ujemny, a teoria Y – bardzo dodatni i optymistyczny.

 

Tabela 2.

 

Teorie Y i X postrzegania natury ludzkiej przez przełożonych (trenerów).

 

 

TEORIA X	TEORIA Y
1. Ludzie naturalnie nie znoszą pracy     i unikają jej jak tylko mogą.	1. Wysiłek fizyczny i umysłowy jest tak naturalny i przyjemny dla ludzi jak     odpoczynek i zabawa.
2. Aby zmusić ludzi do pracy trzeba ich                 sprawdzać, popędzać, kierować nimi              i grozić im.	2. Ludzie potrafią kierować sami sobą,                                      potrafią sami siebie sprawdzać w  wykonaniu zadań, z którymi się utożsamiają.
3. Przeciętny człowiek woli być                kierowany z zewnątrz, stara się unikać     odpowiedzialności i jest mało ambitny.	3. Przeciętny człowiek, w odpowiednich     warunkach, nie tylko chętnie przyjmuje na     siebie odpowiedzialne zadania, ale sam ich     czynnie poszukuje.

 

           

   Oczywiście jest to skrajne, nieco jednostronne, dwubiegunowe przedstawienie natury ludzkiej i stosunku człowieka do pracy. W rzeczywistości występuje wiele typów pośrednich („Ludzie nie są ani całkowicie źli, ani całkowicie dobrzy”), a poza tym zachowują się różnie, zależnie od środowiska i sytuacji. Zachowania i postawy ludzi zależą też właśnie od sposobów traktowania ich przez przełożonych – jedni starają się wykorzystać ich zalety, inni – ich wady. Niemniej uważam, ze teorie X i Y McGregora okazały się nader pomocne w próbach zrozumienia różnych postaw i zachowań ludzi oraz stylów kierowania i zarządzania w sporcie. Poglądy trenerów oraz ich sposób postrzegania zawodników wywierają wielki wpływ na wybór i stosowanie stylu kierowania, na sposoby prowadzenia procesu treningu (w tym oddziaływanie wychowawcze), na ich motywowanie, wyznaczanie celów i zadań, na stosunki i formy współpracy z zawodnikami. Po zaznajomieniu się z poglądami McGregora można dojść do wniosku, że trener stosujący skrajnie władczy styl kierowania jest zwolennikiem – może nieświadomie i nie znając tych poglądów – teorii X, podczas gdy trener stosujący styl współpracujący wykorzystuje w swej działalności teorię Y.

   Wspomniałem już, że wiele czynników wpływa na wybór stylu kierowania przez trenera. Osobiście uważam, że obok wymiarów osobowości, cech przyrodności i innych czynników, w tym nawet warunków działania i powstających różnych sytuacji rozstrzygający i największy wpływ na przyjęcie i stosowania jednego ze skrajnych stylów kierowania wywierają przede wszystkim cztery główne, związane ze sobą, współzależne następujące czynniki:

1.            czy motywacja trenera jest związana z zaspokajaniem tylko jego potrzeb (uznania, panowania, korzyści, kompetencji etc.) czy taż uwzględnia również – a może przede wszystkim – potrzeby zawodnika (pobudzenia, wyżycia się ruchowego, radości z uprawiania sportu, osiągnięć we współzawodnictwie, uznania, przynależności, przyjaźni, korzyści materialnych etc.);

2.            czy trener w swoich poglądach i w swojej działalności jest zwolennikiem teorii Y czy teorii X McGregora;

3.            czy ogólnie trener darzy ludzi, w tym swoich uczniów sympatią i zainteresowany jest ich losem, rozwojem oraz zadowoleniem.

4.            nierzadko zdarza się, że na wybór stylu kierowania przez młodego trenera przemożny wpływ wywiera jego były trener, zwłaszcza, jeżeli odznacza się on silną osobowością, osiąga dobre wyniki szkoleniowe i cieszy się ogólnym szacunkiem.

   Skłonny jestem mniemać, ze trener skrajnie władczy, dyktatorski zabiega głównie o zaspokajanie swoich potrzeb, a zawodników traktuje instrumentalnie, jako „dostarczycieli” sukcesów (jego sukcesów), jest zwolennikiem teorii X McGregora (nawet, jeżeli o tym nie wie) i niekoniecznie lubi swoich uczniów (i w ogóle ludzi).

   Oceniając ujemne strony skrajnie władczego stylu kierowania zespołem sportowym warto jeszcze dodać, że dyktatorscy trenerzy nierzadko tolerują lub wręcz zachęcają zawodników do działań i postaw nagannych, takich jak: agresywność, pogarda dla przeciwnika, nie przestrzeganie zasad czystej gry, stosowanie niedozwolonych używek, faulowanie przeciwnika etc. Chyba trafnie zauważył Napoleon, że: „Łatwiej jest kierować ludźmi przy pomocy ich wad, niż ich zalet”, ale w tym przypadku łatwiej nie oznacza wcale lepiej, zdrowiej, rozsądniej, uczciwiej.

   Wykorzystanie poglądów McGregora w rozpatrywaniu i próbach rozumienia podłoża oraz istoty dwóch skrajnych stylów kierowania ma znaczenia nie tylko poznawcze, ale również praktyczne. Staje się, bowiem jasne, że, aby zmienić brutalne, nieraz antyspołeczne i niewychowawcze przejawy stylu dyktatorskiego, trzeba zmienić u trenera przede wszystkim sposób postrzegania ludzi, jego do nich stosunek oraz pojmowanie społecznej i wychowawczej roli działalności sportowej. Ma to nie tylko znaczenia społeczne i wychowawcze, ale sprzyja osiąganiu przez zawodników wysokich, stałych wyników sportowych i rozwojowi ich osobowości.

 

ODSYŁACZE:

1.             Patrz np.:

         Czajkowski Z.: Teoria i metodyka współczesnej szermierki. Warszawa 1968. Sport i Turystyka.

         Czajkowski Z.: Poradnik trenera. Warszawa 1994. RCMSKFiS.

         Czajkowski Z.: Psychologia sprzymierzeńcem trenera. Warszawa 1996. RCMSKFiS.

         Czajkowski Z.: Niektóre psychologiczne aspekty uprawiania sportu. „Sport Wyczynowy”  1967, nr 2.

         Czajkowski Z.: Motywacja w sporcie. Warszawa 1989. RCM

         Czajkowski Z.: Najważniejsze zasady i czynniki warunkujące skuteczność szkolenia.  „Trening” 1980, nr 4.

         Czajkowski Z.: Wiedza, umiejętności, osobowość i praca trenera. „Człowiek i Ruch - Human Movement”  2000, nr 2.

2.                  McGregor D.: The human side of enterprise. New York 1960. McGrew-Helb.