ZBIGNIEW
CZAJKOWSKI
WYBÓR I
STOSOWANIE SKRAJNYCH
STYLÓW
KIEROWANIA
Po
określeniu roli i znaczenia indywidualizacji, zespołowości i
kierowniczej roli trenera, autor zwraca uwagę na znaczenie stylów
kierowania zespołem sportowym przez trenera. Wymienia główne
style kierowania, a następnie omawia dwa skrajne spośród nich:
styl władczy oraz styl współpracujący i przyjazny,
podkreślając wychowawcze, społeczne oraz szkoleniowe znaczenia
tego drugiego. Stara się również dociec i określić,
co wpływa na wybór jednego ze skrajnych stylów kierowania.
Jako najważniejsze czynniki określające wybór stylu
kierowania autor wymienia: 1) motywację osiągnięć trenera,
2) czy postrzega on swoich uczniów według teorii X czy teorii Y
McGregora, 3) czy trener w ogóle darzy ludzi sympatią, 4)
wpływ jego trenera. W tabeli 1 podana jest dość dokładna
charakterystyka, zalety i niedostatki stylu władczego i stylu
współpracującego. Autor opisuje poglądy D. McGregora na
postrzeganie przez przełożonego swoich podwładnych (w naszym
przypadku postrzegania zawodników przez trenera) wiążąc
styl władczy z wyznawaniem teorii X, a styl
współpracujący z teorią Y McGregora.
SŁOWA KLUCZE: zasada kierowniczej roli trenera – style
kierowania – skrajne style kierowania w świetle teorii X i Y
McGregora – wybór stylu kierowania przez trenera.
„Ludzie nie są ani
całkowicie dobrzy, ani całkowicie
źli, lecz doświadczają wszystkiego, co jest dobre i złe”.
Napoleon
„Wielkim artystą może
być tylko ten, kto kocha teatr w sobie, a nie siebie w teatrze”.
Konstantin S. Stanisławski
Do
niezmiernie ważnych i istotnych naczelnych zasad treningu sportowego
należą zasada indywidualizacji, zespołowości kierowniczej
roli trenera. Poszczególne części składowe tej zasady
dotyczą i określają: 1) konieczność uwzględniania
w procesie zaprawy wymiarów osobowości każdego zawodnika, jego
cech przyrodności, motywacji osiągnięć,
skłonności, uzdolnień etc.; 2) konieczność szkolenia,
w tym wychowania w zespole i poprzez zespół (ćwiczenia zbiorowe,
współpraca i współzawodnictwo, motywowanie do
wspólnych celów, wyznaczanie zadań,
spójność zespołu); 3) postawy, poglądy i metody,
zdolności przywódcze i style kierowania zespołem sportowym
przez trenera. Te „współzasady” opisywałem
wielokrotnie w „Sporcie Wyczynowym”, w książkach i innych
opracowaniach /1/. Niniejszy artykuł pragnę poświęcić
jednemu tylko aspektowi zasady kierowniczej roli trenera, mianowicie chcę
odpowiedzieć na pytania:
§
Co skłania
trenera i jakie czynniki wpływają na to, że wybiera on jeden ze
skrajnych stylów kierowania – władczy albo
współpracujący i przyjazny?
§
Dlaczego tak
się dzieje, co leży u podłoża wyboru jednej ze skrajnych
możliwości?
Jak
wiadomo można wyróżnić następujące style
kierowania:
1.
Styl władczy (dyktatorski, autokratyczny) – trener rządzi po dyktatorsku,
niczego nie wyjaśnia, nie bierze pod uwagę odczuć czy opinii
zawodników, nastawiony jest egocentrycznie.
2.
Styl zwierzchniczy – trener występuje wyłącznie w roli
przełożonego, a zawodnik – podwładnego, trener poucza i
wydaje polecenia, zawodnik słucha i wykonuje, ale nie jest to tak
jednostronne jak w stylu władczym.
3.
Styl służbowy – trener i zawodnik
współpracują rzeczowo urzeczywistniając kolejne zadania
szkoleniowe.
4.
Styl współpracujący – trener kieruje procesem zaprawy, ale
wyjaśnia swoje polecenia zawodnikom, bierze pod uwagę ich odczucia i
propozycje, pobudza inicjatywę i samodzielność uczniów,
dba nie tylko o wyniki w zawodach, ale o zdrowie, samopoczucie, wykształcenie
i rozwijanie ról społecznych zawodników.
5.
Styl przyjazny – trenera i zawodnika łączą więzy przyjaznego
koleżeństwa i współpracy, mocno zaznaczona jest
więź emocjonalna między uczniami a trenerem, obie strony razem
budują wspólną motywację osiągnięć; wynik
w zawodach jest oczywiście ważny, ale nie stanowi jedynego celu
działalności sportowej.
Przypomnijmy
nieco bardziej szczegółowo znamienne cechy stylu władczego i
współpracującego. Trener stosujący władczy styl
kierowania zespołem sportowym wyznacza cele i zadania, podejmuje decyzje,
kieruje zespołem oraz całym procesem zaprawy zupełnie sam, bez
porozumiewania się z innymi trenerami czy (tym bardziej) z zawodnikami.
Nie wyjaśnia istoty i znaczenia zadań szkoleniowych i wynikowych,
przydatności stosowanych form, metod doboru ćwiczeń – po
prostu wydaje polecenia (rozkazy) i bezwzględnie wymaga ich wykonania. Nie
wdaje się w żadne dyskusje z zawodnikami, nie wyjaśnia ich
wątpliwości, nie słucha ich propozycji, nie interesują go
ich odczucia i myśli.
Trener
współpracujący przeciwnie – zasięga rady i opinii
innych trenerów, prowadzi z nimi twórcze dyskusje, wyjaśnia
znaczenie celów, zadań, stosowanych form i metod, sposobów
prowadzenia ćwiczeń czy stosowania różnych
działań w walce. Tłumaczy istotę planów
szkoleniowych, organizacji zaprawy, stara się poznać opinie i
odczucia zawodników, zwłaszcza tych starszych i bardziej
doświadczonych. Innymi słowy, traktuje zawodników -podmiotowo,
podczas gdy trener władczy - przedmiotowo.
Trener-dyktator
wydaje polecenia, surowo ocenia swoich podopiecznych, wymaga ścisłego
wykonywania jego poleceń. Trener współpracujący też
oczywiście wydaje polecenia, kieruje zespołem, ale wyjaśnia
istotę i znaczenie celów i zadań, inspiruje swoich uczniów,
dba o ich odpowiednią motywację, współpracę i
poczucie niezależności. W przeciwieństwie do trenera
władczego stosuje często wzmocnienia dodatnie w postaci pochwał,
wyróżnień, przyjaznych gestów, a ogranicza wzmocnienia
ujemne (kary, nagany, zagrożenia). Trener współpracujący
wychodzi ze słusznego założenia, że dobrze i sprawnie
robimy to, co lubimy, co nam sprawia przyjemność, na co mamy
ochotę i o czym współdecydujemy. Zabiega, więc o to, aby
zawodnicy utożsamiali się ze wspólnymi celami i zadaniami
grupy.
Trener
władczy jest egocentryczny i jednostronnie nastawiony tylko i
wyłącznie na wyniki, na osiągnięcia w zawodach, przy czym
dobre wyniki przypisuje swoim zasługom, a za złe wyniki winą
obarcza zawodników, traktuje ich instrumentalnie.
Trener
współpracujący i przyjazny też oczywiście
dąży do uzyskania jak najlepszych wyników (ale nie
maniakalnie, nie „za wszelka cenę”), a ponadto dba o
radość z uprawiania sportu przez jego uczniów, ich
rozwój zdrowotny oraz społeczny, kształtowanie ich
osobowości, a także dokształcanie młodszych trenerów
i instruktorów. Dba o rozwój swojej dziedziny sportu poprzez
udział w kursach i konferencjach metodyczno-naukowych, pisanie
opracowań szkoleniowych etc.
Wielu
psychologów sportu uważa, że te dwa skrajne, przeciwstawne
style kierowania wynikają z dwóch sprzecznych, krańcowo
różnych i nie do pogodzenia postaw, mianowicie: nastawienia na
pracę, zadania, wyniki (trener władczy) oraz nastawienia na stosunki
międzyludzkie, przyjazną współpracę i dobry
nastrój w zespole (trener współpracujący). Pogląd
ten budzi moje wątpliwości, uważam, bowiem, że nastawienie
na zadania i wyniki nie musi koniecznie wykluczać dbania (w rozsądnym
rozmiarze) o stosunki w zespole czy współpracę (w sekcji,
klubie, kadrze, związku sportowym).
Cechy
i właściwości skrajnych stylów kierowania – stylu
władczego oraz stylu współpracującego i przyjaznego
– oraz różnice między nimi są przedstawione nieco
dokładniej w tabeli nr 1 /tab. 1/.
Tabela 1.
Skrajne
style kierowania zespołem sportowym przez trenera (Z. Czajkowski)
|
Wyszczególnienie |
Styl władczy |
Styl współpracujący |
Istota i
właściwości stylu kierowania |
Trener sam
podejmuje wszystkie decyzje, z
nikim ich nie konsultuje, nie
tłumaczy swoich poleceń, nie
wyjaśnia motywów postępowania czy metod treningu, nie
tłumaczy celów i zadań w rocznym planie szkoleniowym czy na
obozie. Rola zawodników sprowadza się do wysłuchiwania
poleceń i ich wykonywania. |
Demokratyczny
styl kierowania zakłada współudział zawodników w
rozumieniu istoty treningu, zadań kolejnych okresów treningowych.
Zawodnicy nie tylko są powiadamiani o tym, co ich czeka, ale maja pewien
wpływ na decyzje trenera, który wysłuchuje ich pytań,
wątpliwości i propozycji. Trener stara się, aby zawodnicy
dokładnie zrozumieli istotę i cel wszystkich ćwiczeń, aby
sami potrafili ocenić jakość wykonania i zastosowania w walce
wyuczonych działań, aby współkierowali procesem
treningu i uczestniczyli w przygotowaniu planów szkoleniowych. |
Nastawienie
trenera |
Trener jest
nastawiony wyłącznie na współzawodnictwo i sukcesy
(które zresztą traktuje jak swoje własne). |
Oprócz
współzawodnictwa i wyników sportowych trener docenia
znaczenie rozwijania osobowości zawodników i ich wychowania, dba
o rozwój mistrzostwa, umiejętności, popiera doskonalenie
uczniów. |
Stosunek
trenera do zawodnika |
Trener traktuje
zawodników przedmiotowo – instrumentalnie, zawodnicy
służą wyłącznie zaspokajaniu jego ambicji i innych
korzyści (nagrody). |
Zawodnicy
traktowani są podmiotowo. Trener uwzględnia ich odczucia i
poglądy, w pewnym sensie pełni wobec nich rolę
służebną, dbając o ich rozwój, samopoczucie, zadowolenie,
postępy i wyniki. |
Postrzeganie
zawodnika przez trenera |
Zgodnie z
teorią X McGregora |
Zgodnie z
teorią Y McGregora |
Za
najważniejsze czynniki
w motywacji osiągnięć uważa |
Bardzo wysoki
poziom motywu powodzenia, nastawienie na „morderczy”
wysiłek, postawy agresywne. |
Nastawienie na zadania i samodoskonalenie, poczucie
niezależności i samodzielności, umiłowanie i
zainteresowanie swoją dziedziną sportu, optymalny (nie maniakalny)
poziom motywu powodzenia. |
Styl kierowania
oparty głównie |
Na psychologii
głębi i psychologii zachowania (behawioryzm). |
Na psychologii poznawczej, docenianiu i podkreślaniu
społecznych i humanistycznych wartości sportu. |
Stopień
trudności i zasięg stosowania |
Jest łatwy
do stosowania, znacznie „wygodniejszy” od stylu
współpracującego. Stosowany jest szczególnie wobec
zawodników mało subtelnych, agresywnych. Pewne elementy tego
stylu trzeba czasami stosować wobec dzieci, albo w przypadku
obniżenia dyscypliny na obozach, w dużych grupach ćwiczebnych.
Trener często odwołuje się do ujemnych cech osobowości
uczniów (agresywność, traktowanie przeciwnika jak wroga,
bezwzględność). |
Styl demokratyczny jest bardzo trudny do stosowania,
wymaga od trenera dużego doświadczenia, wielkiej wiedzy
pedagogicznej i cierpliwości. Najskuteczniejszy jest wobec
osobników inteligentnych
i kulturalnych. Trener rozwija dodatnie cechy osobowości i
odwołuje się do postaw bardziej wysublimowanych, w przeciwniku
każe widzieć partnera i kolegę, jest przeciwny zasadzie,
że „cel uświęca środki”. |
Wpływ na
wyniki sportowe |
Stosując
ten styl łatwiej można osiągnąć wczesne wyniki
sportowe, dbając przy tym mniej o technikę i szkolenie, ale
wykorzystując cechy agresywności, wrodzone zdolności,
szybkość, zdolności wysiłkowe, chęć do walki.
Na dłuższą metę jest to zawodne, im bowiem starszy
zawodnik i wyższa klasa sportowa, tym większe jest znaczenie
wyszkolenia, jakości i liczby opanowanych działań, rozumienia
treningu i taktyki. Styl ten odpowiadać może zawodnikom typu
„wojownik”. |
Dokładne szkolenie podstawowe, nacisk na mistrzostwo
sportowe, motywację wewnętrzną, samodzielność,
współkierowanie procesem zaprawy wpływa na to, że okres
dochodzenia do wielkich wyników jest powolny. Osiągnięty
jednak po pewnym czasie wysoki poziom sportowy jest bardziej stabilny i
– co jest niezmiernie ważne – zapewnia
możliwość dalszego rozwoju i wielkich wyników. Styl ten
zdecydowanie odpowiada zawodnikowi typu „technik”. |
Zalety |
Łatwy do stosowania nawet przez mało
doświadczonego trenera. Może dać szybko dobre wyniki sportowe
(często tylko doraźne).Łatwiej zapewnia porządek,
punktualność
i dyscyplinę. |
Wysokie wartości wychowawcze,
szkoleniowe i sportowe |
Wady |
Styl raczej prymitywny, nikłe wartości
społeczno-wychowawcze, może wyzwalać ujemne postawy |
Bardzo trudny do stosowania,
wymaga dużej wiedzy, doświadczenia, taktu i cierpliwości od
trenera. Nie zawsze zapewnia przejawy dyscypliny, porządku i
punktualności. Na wynik i osiągnięcia (trwałe!) trzeba
nieraz bardzo długo czekać. |
Wybór
jednego ze skrajnych stylów kierowania zależy od wielu ważnych
i różnorodnych czynników – poziomu zdolności i
umiejętności przywódczych, wymiaru osobowości, cech
przyrodności, poziomu wiedzy i umiejętności praktycznych,
poglądów pedagogicznych, znajomości psychologii, motywacji
osiągnięć, warunków pracy szkoleniowej etc. /patrz:
poniżej/.
Szczególnie
ważnym czynnikiem wpływającym na wybór i stosowanie stylu
kierowania jest – a bywa często niedostrzegany i niedoceniany
– sposób, w jaki trener postrzega zawodników, jego postawa
wobec uczniów i stosunek do pracy. I tutaj właśnie w
rozumieniu tych spraw nader pomocna okazuje się teoria Y i teoria X - D.
McGregora /2/, który w swojej znanej pracy: „The human side of
enterprise” (Ludzka strona przedsiębiorstwa) przedstawił bardzo
ciekawie i barwnie dwa skrajne sposoby postrzegania przez
przełożonych swoich podwładnych i nazwał je odpowiednio
teorią Y i teorią X. Teoria X, to obraz bardzo pesymistyczny,
przedstawia postrzeganie przez przełożonego (dyrektora, kierownika,
mistrza, nauczyciela, trenera) swoich podwładnych (pracowników,
uczniów, zawodników) w sposób bardzo ujemny. Natomiast
według teorii Y – przeciwnie, obraz jest nader optymistyczny –
przełożony widzi dodatnie stron swoich podwładnych, dostrzega
ich zalety, możliwości oraz wierzy w ich zaangażowanie, dobre
chęci i możliwości wykonania zadań /patrz: tabela 2/.
Teoria X, to z punktu widzenia przełożonego (i podwładnego)
obraz bardzo ujemny, a teoria Y – bardzo dodatni i optymistyczny.
Tabela 2.
Teorie Y
i X postrzegania natury ludzkiej przez przełożonych
(trenerów).
TEORIA X |
TEORIA Y |
1. Ludzie
naturalnie nie znoszą pracy i unikają jej jak
tylko mogą. |
1. Wysiłek fizyczny i umysłowy jest tak naturalny i przyjemny dla ludzi jak odpoczynek i zabawa. |
2. Aby zmusić ludzi do pracy trzeba ich
sprawdzać, popędzać, kierować nimi
i grozić im. |
2.
Ludzie potrafią kierować sami sobą,
potrafią sami siebie sprawdzać w wykonaniu zadań, z którymi
się utożsamiają. |
3. Przeciętny człowiek woli być
kierowany z zewnątrz, stara się unikać
odpowiedzialności i jest mało ambitny. |
3. Przeciętny człowiek, w odpowiednich warunkach, nie tylko
chętnie przyjmuje na siebie odpowiedzialne
zadania, ale sam ich czynnie poszukuje. |
Oczywiście
jest to skrajne, nieco jednostronne, dwubiegunowe przedstawienie natury
ludzkiej i stosunku człowieka do pracy. W rzeczywistości
występuje wiele typów pośrednich („Ludzie nie są ani całkowicie źli, ani
całkowicie dobrzy”), a poza tym zachowują się
różnie, zależnie od środowiska i sytuacji. Zachowania i
postawy ludzi zależą też właśnie od sposobów
traktowania ich przez przełożonych – jedni starają
się wykorzystać ich zalety, inni – ich wady. Niemniej
uważam, ze teorie X i Y McGregora okazały się nader pomocne w
próbach zrozumienia różnych postaw i zachowań ludzi
oraz stylów kierowania i zarządzania w sporcie. Poglądy
trenerów oraz ich sposób postrzegania zawodników
wywierają wielki wpływ na wybór i stosowanie stylu kierowania,
na sposoby prowadzenia procesu treningu (w tym oddziaływanie wychowawcze),
na ich motywowanie, wyznaczanie celów i zadań, na stosunki i formy
współpracy z zawodnikami. Po zaznajomieniu się z
poglądami McGregora można dojść do wniosku, że trener
stosujący skrajnie władczy styl kierowania jest zwolennikiem –
może nieświadomie i nie znając tych poglądów –
teorii X, podczas gdy trener stosujący styl współpracujący
wykorzystuje w swej działalności teorię Y.
Wspomniałem
już, że wiele czynników wpływa na wybór stylu
kierowania przez trenera. Osobiście uważam, że obok
wymiarów osobowości, cech przyrodności i innych
czynników, w tym nawet warunków działania i powstających
różnych sytuacji rozstrzygający i największy wpływ
na przyjęcie i stosowania jednego ze skrajnych stylów kierowania
wywierają przede wszystkim cztery główne, związane ze
sobą, współzależne następujące czynniki:
1.
czy motywacja
trenera jest związana z zaspokajaniem tylko jego potrzeb (uznania,
panowania, korzyści, kompetencji etc.) czy taż uwzględnia
również – a może przede wszystkim – potrzeby
zawodnika (pobudzenia, wyżycia się ruchowego, radości z
uprawiania sportu, osiągnięć we współzawodnictwie,
uznania, przynależności, przyjaźni, korzyści materialnych
etc.);
2.
czy trener w
swoich poglądach i w swojej działalności jest zwolennikiem
teorii Y czy teorii X McGregora;
3.
czy
ogólnie trener darzy ludzi, w tym swoich uczniów sympatią i
zainteresowany jest ich losem, rozwojem oraz zadowoleniem.
4.
nierzadko zdarza
się, że na wybór stylu kierowania przez młodego trenera
przemożny wpływ wywiera jego były trener, zwłaszcza,
jeżeli odznacza się on silną osobowością, osiąga
dobre wyniki szkoleniowe i cieszy się ogólnym szacunkiem.
Skłonny
jestem mniemać, ze trener skrajnie władczy, dyktatorski zabiega
głównie o zaspokajanie swoich potrzeb, a zawodników traktuje
instrumentalnie, jako „dostarczycieli” sukcesów (jego
sukcesów), jest zwolennikiem teorii X McGregora (nawet, jeżeli o
tym nie wie) i niekoniecznie lubi swoich uczniów (i w ogóle
ludzi).
Oceniając
ujemne strony skrajnie władczego stylu kierowania zespołem sportowym
warto jeszcze dodać, że dyktatorscy trenerzy nierzadko tolerują
lub wręcz zachęcają zawodników do działań i
postaw nagannych, takich jak: agresywność, pogarda dla przeciwnika,
nie przestrzeganie zasad czystej gry, stosowanie niedozwolonych używek,
faulowanie przeciwnika etc. Chyba trafnie zauważył Napoleon, że:
„Łatwiej jest kierować
ludźmi przy pomocy ich wad, niż ich zalet”, ale w tym
przypadku łatwiej nie oznacza wcale lepiej, zdrowiej, rozsądniej,
uczciwiej.
Wykorzystanie
poglądów McGregora w rozpatrywaniu i próbach rozumienia
podłoża oraz istoty dwóch skrajnych stylów kierowania
ma znaczenia nie tylko poznawcze, ale również praktyczne. Staje
się, bowiem jasne, że, aby zmienić brutalne, nieraz
antyspołeczne i niewychowawcze przejawy stylu dyktatorskiego, trzeba
zmienić u trenera przede wszystkim sposób postrzegania ludzi, jego
do nich stosunek oraz pojmowanie społecznej i wychowawczej roli
działalności sportowej. Ma to nie tylko znaczenia społeczne i
wychowawcze, ale sprzyja osiąganiu przez zawodników wysokich,
stałych wyników sportowych i rozwojowi ich osobowości.
ODSYŁACZE:
1.
Patrz np.:
Czajkowski
Z.: Teoria i metodyka współczesnej szermierki. Warszawa 1968. Sport
i Turystyka.
Czajkowski
Z.: Poradnik trenera. Warszawa 1994. RCMSKFiS.
Czajkowski
Z.: Psychologia sprzymierzeńcem trenera. Warszawa 1996. RCMSKFiS.
Czajkowski
Z.: Niektóre psychologiczne aspekty uprawiania sportu. „Sport
Wyczynowy” 1967, nr 2.
Czajkowski
Z.: Motywacja w sporcie. Warszawa 1989. RCM
Czajkowski
Z.: Najważniejsze zasady i czynniki warunkujące skuteczność
szkolenia. „Trening”
1980, nr 4.
Czajkowski
Z.: Wiedza, umiejętności, osobowość i praca trenera.
„Człowiek i Ruch - Human Movement” 2000, nr 2.
2.
McGregor D.: The
human side of enterprise.