ISTOTA I ZNACZENIE INDYWIDUALIZACJI

TRENINGU SPORTOWEGO

Zbigniew Czajkowski

 

1. Model mistrza

 

„Czas i jakość pracy zapewni lepsze wyniki, niż dobór oparty na modelu jakiegokolwiek mistrza. My nie dobieramy zawodników, oni dobierają się sami – poprzez swoją pracę i wielką chęć osiągnięcia jak najlepszych wyników”.

Janusz Bednarski

 

 

Głównym celem niniejszego opracowania jest omówienie zasady indywidualizacji, zespołowości i kierowniczej roli trenera. Przed tym jednakże musze kilka słów poświęcić tak zwanemu modelowi mistrza, uważam bowiem, że trening powinien być oparty nie na uśrednionym modelu mistrza, ale na wzorcu wiedzy, wzorcu zawodów (przepisy, zakres i skuteczność działań, znaczenie techniki i taktyki, sprawności czynnościowo-ruchowej, motywacji etc.) oraz na cechach osobowości danego zawodnika.

Przepraszam Czytelników, że wiele wniosków, obserwacji, stwierdzeń, porad etc. wiąże się z szermierką, ale jestem z nią związany, jako zawodnik, trener i badacz, od ponad 70 lat, więc - tak mi się przynajmniej zdaje – troszkę się na niej znam. Ponadto sądzę, że wiele z tych wniosków może dotyczyć innych sportów walki, tenisa, badmintona, tenisa stołowego oraz gier zespołowych. Z moich trwających dziesiątki lat obserwacji i badań w Zakładzie Szermierki AWF w Katowicach wynika, co następuje:

1.      W szermierce nie istnieje jeden wąsko rozumiany uśredniony model mistrza, zatem wtłaczanie na siłę utalentowanego młodego człowieka w jakiś model jest z pewnością zabiegiem niecelowym.

2.      Wyniki światowej klasy w szermierce zdobywają zawodnicy bardzo różni: wysocy i niscy, a nawet troszeczkę otyli, ekstrawertycy i introwertycy, ludzie o różnych temperamentach (cechach przyrodności), wyszkoleni w przeróżnych szkołach, zawodnicy działań przewidzianych i błyskawicznej improwizacji, zawodnicy zaczepni i działań obronnych, o dobrej reakcji prostej i dobrej reakcji z wyborem, bardzo śmiali, nawet ryzykanccy i raczej ostrożni etc.

3.      Na wynik w zawodach w szermierce wpływa ogromna, trudna do ogarnięcia liczba czynników. Braki w jednych są nadrabiane wysokim poziomem innych, np. powolny, o małej ruchliwości procesów nerwowych flegmatyk nadrabia braki spostrzegawczością, dobrą taktyką, stosowaniem działań w drugim zamiarze. Szermierze o powolnych ruchach nadrabiają to wielkim skupieniem uwagi, szybkością postrzegania i szybkością reagowania, szermierz o małym repertuarze działań kompensuje to stosowaniem działań przygotowawczych, wyborem zaskoczenia i dobrą taktyką etc.

4.      Wielki mistrz szermierki nie dlatego wygrywa, że nie ma żadnych słabych stron, wad czy niedostatków, ale że swoje silne strony, zalety potrafił rozwinąć i wykorzystać w walce.

5.      Szkolenie (planowanie, metody i formy oraz dobór ćwiczeń, motywacja etc.) powinny być oparte nie na „wydumanym” wzorcu mistrza, ale na wzorcu wiedzy, wzorcu zawodów (zakres i skuteczność stosowania działań, znaczenie umiejętności technicznych, techniczno-taktycznych i taktycznych w walce, przepisy zawodów, sposoby sędziowania etc.) oraz osobowości danego zawodnika (wymiary osobowości, cechy przyrodności, stałość i chwiejność emocjonalna, skłonności taktyczne, kierunek, poziom i rodzaj motywacji, motywacja osiągnięć, budowa cielesna, poziom zdolności wysiłkowych i zbornościowych etc.) Każdy zawodnik jest inny i trener musi to uwzględniać w toku treningu. To, co dla jednego zawodnika jest dobre (np. ostra reprymenda wobec ekstrawertyka), może działać bardzo ujemnie wobec innego zawodnika (typ introwertywny).

Innymi słowy, wśród medalistów mistrzostw świata i igrzysk olimpijskich jest wiele najprzeróżniejszych typów - nie ma jednego modelu mistrza.

 

2. Zasada indywidualizacji, kierowniczej roli trenera

 

„Sądzimy, że propozycja teoretyczna, jeśli ma być traktowana poważnie, musi znaleźć odpowiednie oparcie w empiri”i.

Janusz Reykowski

 

Na ogół wszyscy zgadzają się z twierdzeniem, że indywidualizacja odgrywać powinna wielką rolę we współczesnym sporcie wyczynowym, a szczególnie w sportach walki, a jednak w opracowaniach poświęconych metodyce treningu, walce sportowej i przygotowaniu taktycznemu o indywidualizacji znaleźć można zdumiewająco mało informacji.

W szermierce indywidualizacja szkolenia, zwłaszcza w zakresie przygotowania taktycznego, posiada wielkie, trudne do przecenienia znaczenie.

Zasada indywidualizacji, to nazwa skrótowa. Pełna nazwa tej zasady brzmi: zasada indywidualizacji, zespołowości i kierowniczej roli trenera. Nim omówimy dokładniej podstawy i stosowanie tej zasady w praktyce szkoleniowej zaznaczymy, że - zgodnie ze swą nazwą polega ona na:

1. Uwzględnieniu w nauczaniu i w walce indywidualnych cech i właściwości, a zwłaszcza zalet, poszczególnych zawodników;

2. Wychowywaniu w zespole i poprzez zespół;

3. Kierowniczej roli trenera w działalności szkoleniowo-wychowawczej oraz konieczności dostosowania się również ucznia do osobowości oraz metod i poglądów trenera.

Punkt trzeci, czyli niejako ta „druga strona medalu” zasady indywidualizacji bywa często zupełnie pomijana w rozważaniach teoretycznych na temat indywidualizacji w sporcie.

U podstaw zasady indywidualizacji leży oczywisty fakt, że każdy uczeń jest inny, że do każdego trzeba znaleźć inną drogę i stosować inny sposób postępowania. Wypowiedź jednego z naszych trenerów: „Ja jestem sprawiedliwy - każdego traktuję jednakowo” - jest oczywistą niedorzecznością. Rację miał Witalij Arkadjew twierdząc: „Dobry trener ma swoich ulubieńców i nie ukrywa tego”. Oznacza to, że trener powinien więcej czasu poświęcać i popierać zawodników utalentowanych, pracowitych i bojowych, o silnym typie układu nerwowego i niskim poziomie lęku. Jak dowcipnie i słusznie zauważył Jan Mulak: „Decyzje trenera nie muszą być sprawiedliwe, one powinny być słuszne”. Twórcze stosowanie zasady indywidualizacji, zwłaszcza w zakresie przygotowania taktycznego (ale nie tylko!) - jest jedną z najważniejszych umiejętności pedagogicznych fechtmistrza i w sposób rozstrzygający wpływa na postępy i osiągnięcia ucznia. Na trening i jego indywidualizację wywiera wpływ cała osobowość ucznia, a również i trenera.

Stwierdziliśmy powyżej, że u podstaw zasady indywidualizacji leży oczywisty fakt, iż ludzie różnią się między sobą. Często jednakże trener nie zdaje sobie z tego sprawy, jak bardzo i jak istotnie jego uczniowie różnią się między sobą. Ludzie są w różnym stopniu uzdolnieni, mają różną budowę ciała, różne cechy przyrodności, różne zainteresowania. Ponadto występują wśród uczniów różne typy: wyobrażeniowy, wzrokowy, słuchowy, ruchowy, rzeczowy, werbalny i typy mieszane. Można jeszcze wyodrębnić różne typy umysłowości: opisowy, obserwacyjny, interpretacyjny, erudycyjny i fantastyczno-uczuciowy. Ludzie różnią się znacznie między sobą poziomem ekstrawersji i introwersji, stałością lub chwiejnością emocjonalną, poziomem lęku, natężeniem i rodzajem motywacji. Ale mało tego! Biorąc pod uwagę dążenia życiowe i postawę wobec środowiska, pracy i społeczeństwa, można jeszcze wśród ludzi wyróżnić (według poglądów prof. Tatarkiewicza): typy ambicjonalne, a więc osobników, którzy chcą „kimś być”, zabiegają o wiedzę, władzę, uznanie; typy posesyjne, a więc tacy, którzy chcą przede wszystkim i jak najwięcej posiadać; typy ludzi, którzy przede wszystkim chcą być czynni i działać; typy, które chcą głównie przeżywać, a więc wiedzieć, widzieć, oglądać i wreszcie typy emocjonalne, dla których najważniejsze jest przeżywanie, emocje, uczucia, Całe to bogactwo i różnorodność typów ludzkich sprawia, że nie wolno wszystkich zawodników traktować jednakowo, że do każdego z nich trzeba znaleźć inną drogę. Innymi słowy, w szkoleniu zawodnika należy uwzględniać i kształtować osobowość w szerokim tego słowa znaczeniu. Stosowanie zasady indywidualizacji w treningu i w walce jest logicznym następstwem różnic osobowościowych poszczególnych zawodników.

Sukcesy w szermierce odnoszą zawodnicy wybitni, o wyróżniającej się osobowości, ale o bardzo różnych cechach i właściwościach. Nie ma jednego wzoru mistrza w szermierce. W roku 1971 przeprowadzono w Wielkiej Brytanii niezmiernie ciekawe badania sporej grupy czołowych zawodników kilku dziedzin sportu. Badania te obejmowały pomiary antropometryczne, próby wydolnościowe, sprawdziany sprawności wysiłkowej i zbornościowej, próby psychologiczne, w tym określanie poziomu inteligencji oraz cech osobowości. Badania te wykazały m.in.:

1. Szermierze brytyjskiej kadry olimpijskiej, na tle zawodników innych dziedzin sportu wykazali niespodziewanie wysoki poziom zdolności wysiłkowych i zbornościowych. Jest to szczególnie zastanawiające, ponieważ w Wielkiej Brytanii szermierze raczej nie doceniają znaczenia ćwiczeń sprawnościowych. Nasuwa się wniosek, że trening szermierczy jest daleko bardziej „wszechstronny” niż się to powszechnie sądzi i że kształtuje szereg cech sprawności czynnościowo-ruchowej.

2. Pod wieloma względami, zwłaszcza w zakresie inteligencji i pewnych dodatnich cech osobowości, szermierze wyraźnie przewyższali przedstawicieli pozostałych dziedzin sportu. Prawie wszystkie „pierwsze miejsca” w poszczególnych próbach i sprawdzianach zajmował jakiś zawodnik z grupy szermierzy.

3. Czołowi szermierze wykazali ogromną różnorodność typów ludzkich - różnych cech osobowości.

4. Wśród ogromnej liczby różnych cech wśród szermierzy powtarzały się stale tylko: pewność siebie, skłonność do agresji, uporczywość w działaniu,

Punkt czwarty wydaje się oczywisty: szermierka, to przecież przede wszystkim walka i trener musi to brać pod uwagę. Pewien poziom agresywności jest dla szermierza niezbędny. „Szermierze walczą nie tylko na planszy, ale we wszystkim, co czynią” (Bob Anderson). Agresywność i potrzeba osiągnięć, to cechy pożądane dla szermierza, ale jednocześnie mogą się stać źródłem kłopotów wychowawczych dla trenera. „To prawda, że ludzie przepełnieni bez umiaru ambicją są trudni” (Adam Lisewski).

 

W każdej dziedzinie ludzkiej działalności walka z błędem jest tylko ubocznym wątkiem zasadniczej akcji. Ta zasadnicza akcja, to kształtowanie pozytywnych sprawności.

A. i P. Wierzbiccy

 

Jak już podkreślano, i co będziemy jeszcze wielokrotnie akcentować, różnorodność ludzkiej osobowości stwarza potrzebę stosowania zasady indywidualizacji i to zarówno w toku treningu, jak i w samej walce.

Najważniejszym chyba przejawem stosowania zasady indywidualizacji jest całościowe rozpatrywanie osobowości zawodnika oraz odwoływanie się do zalet, wybranych zdolności, do silnych stron i potencjalnych możliwości danego zawodnika oraz kształtowanie i rozwijanie ich we wszystkich etapach szkolenia i we wszystkich częściach składowych treningu. Powyższe twierdzenie oparte jest na wieloletniej działalności sportowej i szkoleniowej, na prowadzeniu dokładnej obserwacji treningu i zawodów szermierczych. Z tych doświadczeń empirycznych i obserwacji, z analizy dziesiątków zapisów i notatek wynika bowiem, że;

1. Wśród najlepszych szermierzy często spotyka się ludzi o wybitnych, wyróżniających się cechach osobowości:

2. Najwięksi szermierze, finaliści igrzysk olimpijskich i mistrzostw świata nie odznaczają się bynajmniej brakiem wad i słabych stron, ale bardzo wysokim stopniem rozwoju i wykorzystania swoich silnych stron i zalet;

3. Typ psychologiczno-taktyczny zawodnika, jego styl walki, zasób stosowanych działań, jego ulubione i skuteczne zagrywki taktyczne muszą opierać się i być w zgodzie z cechami jego osobowości, przy wy korzystaniu jego zdolności, zalet i naturalnych skłonności;

4. Prawdziwe cechy osobowości, temperamentu, zdolności etc. w pełni i prawdziwie ujawniają się tylko w walce na zawodach;

5. Trener musi wcześnie rozpoznać typ osobowości oraz zalety i potencjalne możliwości ucznia i stosując zasadę indywidualizacji kształtować I rozwijać silne strony osobowości zawodnika;

6. Trener nie może „wbijać” zawodnika w pewien z góry przyjęty wzorzec techniczno-taktyczny, musi w toku treningu uwzględniać osobowość ucznia, ale z drugiej strony zawodnik musi (o czym się nieraz zapomina) dostosować się w pewien sposób do cech osobowości trenera, do jego koncepcji szkoleniowych i metod;

7. Niezmiernie ważnym czynnikiem w stosowaniu zasady indywidualizacji jest określenie stosunku zawodnika do sportu, szermierki, treningu I walki.

8. Należy zachować właściwe i odpowiednie proporcje między kształtowaniem wartości dodatnich, a usuwaniem błędów; zwracanie przesad nie dużej uwagi i poświęcanie wiele czasu i energii na usuwanie nie istotnych błędów lub błędów, których się nie da usunąć jest zabiegiem niecelowym, prowadzącym do wyszkolenia „poprawnego średniaka”, a nie wielkiego mistrza;

9. Nieodzownymi warunkami wielkich osiągnięć w szermierce są: silny typ układu nerwowego, niski poziom lęku oraz duża odporność na sytuacje trudne i stany zagrożenia.

Nie uwzględnianie w szkoleniu wymiarów osobowości ucznia, niestosowanie zasady indywidualizacji, poświęcanie przesadnie dużo czasu na usuwanie błędów nieistotnych, nie rozpoznanie i niewykorzystywanie zalet i silnych stron zawodnika - wszystko to może doprowadzić do zniszczenia talentu i nie wykorzystania prawdziwych możliwości i zdolności potencjalnego mistrza. Zasadę indywidualizacji należy stosować we wszystkich etapach szkolenia, we wszystkich okresach treningowych i we wszystkich częściach składowych treningu. W praktyce oznacza to, że uwzględniamy swoiste cechy osobowości, dane o zawodniku w podwyższaniu zdolności wysiłkowej, w kształtowaniu sprawności czynnościowo-ruchowej, w nauczaniu nawyków czuciowo-ruchowych techniki szermierczej, w nauczaniu i doskonaleniu umiejętności techniczno-taktycznych i taktycznych, w przygotowaniu najwyższej formy sportowej na najważniejsze zawody, w budowaniu indywidualnego stylu walki i dominanty taktycznej, w przygotowaniu psychospołecznym i w wychowawczym, w rozgrzewkach przed zawodami etc.

Przejawem indywidualizacji jest poleganie na silnych stronach, zaletach, zdolnościach zawodnika i dążenie do ich wykorzystania w ćwiczeniach i w walce. Na przykład szermierz o bardzo dobrej zborności ruchowej, łatwo opanowujący nawyki ruchowe, ale o raczej wolnej reakcji prostej, powinien opierać swój styl walki i taktykę na bogatej, różnorodnej technice, wnikliwej obserwacji przeciwnika i różnorodnych pomysłach taktycznych, wykorzystując w walce głównie działania przewidziane, w tym często działania w drugim zamiarze. Brak szybkości reakcji prostej będzie nadrabiany przewidywaniem lub nawet celowym wywoływaniem spodziewanych działań ze strony przeciwnika. Natomiast szermierz o gorszych zdolnościach zbornościowych, mniejszej zwinności i zręczności, ale o bardzo szybkiej reakcji prostej, swój styl walki i dominantę taktyczną powinien opierać na małym kręgu działań, stosunkowo prostych, ale wykonanych z zaskoczeniem, w „dobrym” czasie i z maksymalną szybkością. Zawodnika nadmiernie pobudzonego przed zawodami można uspokoić w lekcji rozgrzewkowej ćwiczeniami wymagającymi wielkiego skupienia uwagi, dokładności ruchów oraz procesów hamowania. I przeciwnie: zawodnika za mało pobudzonego, nieco apatycznego można pobudzić ćwiczeniami wymagającymi dużej szybkości, zmienności ruchów, szybkiego reagowania i śmiałości.

Twórcze i skuteczne stosowanie zasady indywidualizacji w szkoleniu szermierza jest jedną z najważniejszych i chyba najtrudniejszych do, opanowania umiejętności zawodowych fechtmistrza i wpływa w sposób rozstrzygający na postępy i osiągnięcia ucznia (zakładając oczywiście, że spotyka się dwóch godnych siebie partnerów: dobry trener i ambitny, pracowity i zdolny uczeń; nawet najlepszy trener, najlepsze metody i warunki nie doprowadzą do tego by „z wróbla zrobić sokoła”. Przy stosowaniu zasady indywidualizacji należy wykorzystywać zasadę łączności teorii z praktyką i umiejętnie korzystać z dorobku różnych dziedzin wiedzy oraz z obserwacji treningu i zawodów. Zdarza się bowiem - wcale nie tak rzadko - że trener wyuczył się pewnych zasad pedagogiki, psychologii etc., ale nie potrafi ich twórczo zastosować w praktyce.

Bardzo ważne jest zwrócenie uwagi fechtmistrza na cechy „bojowe” ucznia już w pierwszym etapie treningu. Można bowiem popełnić pomyłkę zachwycając się zdolnościami zbornościowymi ucznia, który szybko opanowuje nawyki ruchowe, wykonuje ruchy i działania szermiercza bardzo składnie i poprawnie, a potem okazuje się, że nie potrafi ich zastosować w warunkach walki i jest mało odporny na sytuacje trudne. Należy pamiętać, że nawet pełne wirtuozerii wykonywanie działań w lekcji (chociaż jest oczywiście pożądane), jeszcze nie gwarantuje sukcesów w zawodach!

Przy stosowaniu zasady indywidualizacji, przy popieraniu i „faworyzowaniu” uczniów zdolnych, pracowitych i bojowych należy zachować umiar i ostrożność, aby nie doprowadzić zawodnika do wybujałego indywidualizmu i egocentryzmu. Jest to nader istotne właśnie w szermierce, do której na ogól garną się ludzie o dużej potrzebie uznania i osiągnięć, z cechami agresywności, dążności do samolubstwa i panowania.

 

 

Każdy medal ma dwie strony.

Jak Kuba Bogu, tuk Bóg Kubie.

 

Podkreślając znaczenie zasady indywidualizacji, zespołowości i kierowniczej roli trenera należy przestrzec przed jej niepełnym rozumieniem. Postulatu dostosowania metod, form i środków treningowych oraz sposobów oddziaływania wychowawczego do właściwości, zdolności i cech osobniczych zawodnika nie należy brać przesadnie i jednostronnie. Istnieje też ta „druga strona medalu”, o której na ogól milczą podręczniki sportu. Tą „drugą stroną medalu” i uzupełnieniem zasady indywidualizacji jest pogląd, że zawodnik również musi się dostosować do osobowości fechtmistrza, do jego metody i poglądów szkoleniowych, do jego „szkoły”. Im to wzajemne zrozumienie i dostosowanie się jest lepsze, tym większe są perspektywy dużych osiągnięć.

O ile o konieczności uwzględnienia cech ucznia przez fechtmistrza mówiono i pisano od dawna (już w XVI wieku!), to nikt dotychczas nie starał się podkreślić, konieczności dostosowania się ucznia do osobowości trenera, jego poglądów i metod. W praktyce jednakże od lat trenerzy nader często próbowali, nierzadko „na siłę”, nagiąć różnych uczniów do swoich koncepcji, co oczywiście, też jest niewłaściwe. Niezmiernie ciekawym dokumentem w tej sprawie są wspomnienia M. Gagnariego, który przez wiele lat kolejno pobierał lekcje u wielu fechtmistrzów francuskich i włoskich. I każdy fechtmistrz nauczał inaczej i wymagał od ucznia zupełnie różnej szermierki. Jeden wolał „stój jak skała i paruj”, a drugi nauczał tylko i wyłącznie natarć, etc., etc. Fechtmistrze ci narzucali swój styl walki, swoją technikę i swoje cechy przyrodności uczniowi zupełnie nie biorąc pod uwagę skłonności i zdolności samego ucznia.

Aby zasada indywidualizacji była w pełni skuteczna należy również uwzględnić konieczność „dopasowania” się ucznia do osobowości i metod trenera. Logicznie i konsekwentnie rzecz rozpatrując można dojść do wniosku, że trener już przy wstępnej rekrutacji, poszukując kandydatów zdolnych i perspektywicznych, powinien wziąć pod uwagę ich możliwości dostosowania się do osobowości i metod treningowych trenera. Jest to problem niedoceniany, a czasami w ogóle niedostrzegany. Godzi się więc stwierdzić, że podstawowy postulat zasady indywidualizacji tj. konieczność uwzględnienia przez trenera osobowości ucznia, należy uzupełnić koniecznością uwzględnienia przez ucznia osobowości i metod treningowych trenera. Sądzę, że „podręcznikowym” przykładem takiego wszechstronnego pojmowania zasady indywidualizacji i stosowania jej w praktyce była współpraca szkoleniowa naszego pierwszego złotego medalisty olimpijskiego w szermierce Egona Frankego ze swym trenerem bezpośrednim (skromność nie pozwala mi wymienić jego nazwiska). Trener ów potrafił wydobyć wszystkie zalety, możliwości, skłonności ucznia, a uczeń dostosował się do osobowości trenera, jego metod szkoleniowych, form współpracy, a nawet poczucia humoru.

Słynny francuski mim, znakomity pedagog, a przy tym wielki zwolennik szermierki - Marcel Marceau - słusznie zauważył: „Jest rzeczą oczywistą, że mistrz wywiera wielki wpływ na ucznia”.

Niniejszy artykuł dotyczy wprawdzie szermierki, ale sądzę, że może być przydatny również w innych dziedzinach sportu, a szczególnie w sportach walki i grach sportowych (liczne nawyki czuciowo-ruchowe otwarte typu poznawczo-ruchowego, duże znaczenie taktyki, postrzegania, wyczucia zaskoczenia i różnych właściwości uwagi).

Ponadto przygotowałem opracowania, które będą uzupełnieniem i wzbogaceniem niniejszego artykułu (mam nadzieję, że ukażą się w „Forum Trenera”):

1.      Różnice międzyosobnicze (ekstrawersja i introwersja; stałość i chwiejność emocjonalna; typy współczulne i przywspółczulne; cechy przyrodności);

2.      Typy „wojownika” i „technika” (stosunek zawodnika do sportu, ćwiczeń, zawodów, przeciwnika etc.);

3.      Typy szermierzy z punktu widzenia taktyki i psychologii.