Zbigniew Czajkowski
„Nauczanie
polega na stosowaniu zastawień wzmocnień, dzięki, którym
uczniowie uczą się. W swoim naturalnym środowisku oni uczą
się bez nauczania, ale nauczyciel stosuje swoiste oddziaływania,
które ułatwiają uczenie się, przyspieszają
kształtowanie odpowiednich postaw i zachowania. Inaczej – bez pomocy
nauczyciela – uczenie się byłoby bardzo powolne, a pewne
postawy w ogóle by się nie pojawiły.
B. F. Skinner
W
artykule przedstawiono najbardziej podstawowe wiadomości o motywacji i jej
znaczeniu w działalności sportowej (rodzaj, treść,
kierunek, natężenie motywacji, motywacja wewnątrzpochodna i
zewnątrzpochodna), podkreślając ogromne znaczenie motywacji w
naszej działalności i kształtowaniu naszych postaw oraz
podkreślając wielkie zróżnicowanie poszczególnych
motywów działania w sporcie, inne u dzieci i inne u dorosłych,
inne w sporcie rekreacyjnym, inne w wyczynowym i jeszcze inne w sporcie
ściśle zawodowym. Podkreśla się ogromną
różnorodność środków motywacyjnych
(zachęcających, wzmacniających), które można
stosować w procesie zaprawy sportowej i ogromną rolę wiedzy,
postawy, oddziaływań wychowawczych i stylu kierowania trenera.
Wymienia się i krótko opisuje najprzeróżniejsze
czynniki motywacyjne.
Słowa – klucze:
motywacja w sporcie, motywy wewnętrzne i pochodzące z zewnątrz,
motywacja osiągnięć, czynniki motywujące.
WPROWADZENIE
Jest
rzeczą znaną i oczywistą, że motywacja odgrywa ogromną
rolę w życiu człowieka – w jego pracy zawodowej,
działalności społecznej, w życiu prywatnym, w
działalności naukowej, artystycznej oraz sportowej. Od motywacji, jej
treści, kierunku, natężenia zależy skuteczność
naszego działania, uczenia się, pracy wytwórczej i
działalności sportowej.
Z
motywacją związane jest ściśle pobudzenie, którego
oddziaływanie na skuteczność działania człowieka jest
tak podobne do oddziaływania różnych motywów, że
wielu uczonych utożsamia te procesy, a prawa Yerkesa-Dodsona /1/
dotyczące wpływu poziomu pobudzenia na sprawność
działania człowieka, w ogromnej większości
przypadków działają tak samo w odniesieniu do
różnych poziomów motywacji. Oba te zjawiska –
pobudzenia i motywacji – nie są jednakże tożsame.
Motywacja jest ukierunkowana na zaspokajanie określonych potrzeb, a pobudzenie
nie. Podobny poziom pobudzenia występować może przy
działaniu różnych motywów, ale nawet bardzo wysoki
poziom motywacji nie zawsze musi wywołać tak samo wysoki poziom
pobudzenia (chociaż tak zwykle się zdarza). Na przykład chirurg
przeprowadzający zabieg operacyjny może wykazywać niezmiernie
wysoki poziom motywacji (szczęśliwe przeprowadzenie zabiegu) i
stosunkowo niski poziom pobudzenia (zbyt wysoki poziom pobudzenia niechybnie
spowodowałby błędy wykonania czynności chirurgicznych).
Dotyczy to również wybitnych sportowców: wielko, ogromna
chęć zwycięstwa nie powinna prowadzić do stanu nadmiernego
pobudzenia, ponieważ zbyt wysokie pobudzenie obniża
sprawność działania (gorsze postrzeganie, opóźnienie
reakcji, nie dostrzeganie istotnych bodźców, złe wykonanie
czynności).
O
motywacji w sporcie pisałem sporo /2/, ponieważ ten temat bardzo mnie
interesował, a ponadto zauważyłem, że trenerzy,
którzy nie rozumieją i nie doceniają istoty motywacji i
pobudzenia, popełniają rażące błędy szkoleniowe i
wychowawcze.
Aby
zapewnić odpowiednią treść, kierunek i poziom motywacji
trener powinien dobrze znać te zagadnienia, stosować
właściwy styl kierowania oraz odpowiednie sposoby motywowania
zawodników. Tych sposobów motywowania – jest bardzo
dużo, a niektóre z nich
są mało znane i nie doceniane. Właśnie dlatego niniejsze
opracowanie poświęcone jest różnym czynnikom
motywującym i ich krótkiemu opisowi.
Nim
jednakże przejdziemy do omówienia poszczególnych, wybranych
czynników zachęcających – sądzę –
że pożyteczne będzie nie tylko „przypomnienie”
podstawowych wiadomości o motywacji – ile również
podkreślenie ich znaczenia.
Znane
są liczne definicje motywacji, ale sądzę, że dość
prosto można motywację określić jako zespół
motywów, czyli tych rozmaitych czynników, które
pobudzają i wpływają na naszą działalność i
ją ukierunkowują na zaspakajanie naszych różnych potrzeb
oraz wpływają na nasze postawy i zachowania.
Stosując
różne kryteria podziału, motywy można podzielić na:
1/ wewnątrzpochodne i zewnątrzpochodne, 2/ dodatnie i ujemne, 3/
wrodzone (głównie fizjologiczne) i nabyte (głównie
społeczno-psychologiczne), 4/ uświadamiane i nie uświadamiane,
wyróżniamy również natężenie (siłę,
poziom) motywacji.
Poziom
motywacji jest bardzo ważny , ponieważ najlepiej, najsprawniej i
najskuteczniej działamy (pracujemy, uczymy się, walczymy etc.) przy
optymalnym jej poziomie – zgodnie z pierwszym prawem Yerkesa-Dodsona.
Ludzie różnią się bardzo poziomem treścią i kierunkiem
motywacji, przy czym różny poziom motywacji i pobudzenia jest
potrzebny do wykonywania różnych zadań. Zgodnie z drugim
prawem Yerkesa-Dodsona, czynności łatwe, bardzo dobrze opanowane
można wykonywać sprawnie i skutecznie nawet przy wysokim poziomie
motywacji i pobudzenia. Do uczenia się i stosowania czynnosci słabo
jeszcze opanowanych, trudnych, złożonych, wymagających
różnicowania bodźców, wielkiej spostrzegawczości,
uwagi oraz błyskawicznej decyzji, bardziej pożądany jest raczej
niższy (optymalny) poziom motywacji i pobudzenia.
O
motywacji wewnętrznej mówimy wtedy, kiedy coś robimy (uczymy
się, czytamy, jeździmy na rowerze, pływamy, robimy zdjęcia,
chodzimy do teatru etc. etc.), bo to nam sprawia przyjemność, bo
lubimy, to co robimy. Motywacja zewnętrzna oznacza działanie
wykonywane dla osiągnięcia jakiejś – rozumianej szeroko
– nagrody (pieniądze, uznanie, środki do życia, stanowisko
etc.). Niezmiernie istotne jest wyróżnianie w motywacji
zewnątrzpochodnej jej funkcji informującej (stypendia, nagrody,
pieniądze etc. są wyrazem uznania dla naszych wysiłków i
działania, pracy i osiągnięć) oraz funkcji kontrolnej
(robimy coś, bo musimy, bo nam karzą, bo jesteśmy zmuszani).
Według mnie najlepszym zestawieniem motywacji jest motywacja wewnętrzna
oraz funkcja informująca motywacji zewnętrznej. Jednostronne
stosowanie motywacji zewnętrznej, zwłaszcza jej funkcji kontrolnej w
sporcie jest niewychowawcze i mało skuteczne. Najlepiej i najchętniej
robimy to, co nam sprawia przyjemność, co chcemy robić. O tym
– niestety – wielu trenerów, a zwłaszcza biurokratów
sportowych – zapomina.
Wyróżniamy
też motywację osiągnięć. Jest to zespół
różnych motywów, występujących stale w sytuacjach
współzawodnictwa, walki, oceny z zewnątrz, który tworzy
poniekąd stały wymiar osobowości danego człowieka.
Na
motywację osiągnięć – według – Atkinsona i
Mc Clellanda /3/ - składają się: potrzeba osiągnięć,
motyw pobudzenia, motyw unikania porażki, prawdopodobieństwo
powodzenia, zachęcająca wartość powodzenia, motywacja
zewnętrzna, motyw unikania powodzenia.
Badając
stosunek do pracy
Wielu
trenerów upatruje źródła powodzenia w nastawieniu na ostre
współzawodnictwo oraz ogromny wysiłek. Z mego wieloletniego
doświadczenia zdaje się wynikać, że w sporcie najbardziej
skuteczne - i społecznie korzystne – jest takie połączenie
motywów współzawodnictwa: optymalne nastawienie na
współzawodnictwo (ale nie „zwycięstwo za każdą
cenę”), nastawienie na zadania i samourzeczywistnianie się oraz
silne poczucie samodzielności i niezależności.
Poszczególne
style kierowania zespołem sportowym różnią się od
siebie pod wieloma względami, a bardzo istotne różnice
występują właśnie w motywacji trenera oraz w kierunku i
sposobach motywowania zawodnika przez trenera. Otóż, trener
władczy (dyktatorski) polega prawie wyłącznie na funkcji
kontrolnej motywacji zewnątrzpochodnej, a z poszczególnych
motywów motywacji powodzenia „uwielbia” motyw ostrej walki,
współzawodnictwa, zwycięstwa oraz motyw wielkiego,
„morderczego” wysiłku, z bezwzględnym
podporządkowaniem zawodnika trenerowi (zupełny brak
niezależności i samodzielności zawodnika). Trener stosujący
współpracujący i przyjazny styl kierowania stara się
polegać na motywacji wewnątrzpochodnej oraz funkcji informacyjnej
motywacji zewnątrzpochodnej, a w zakresie motywacji
osiągnięć stara się rozwijać u zawodnika odpowiedni
poziom motywu powodzenia i nastawienie na zadania oraz samodzielność i
niezależność zawodnika.
W
ostatnich latach, pod wpływem biurokratyzacji i merkantylizacji sportu
oraz wielkiego znaczenia środków powszechnego przekazu
(szczególnie telewizji), pod wpływem wzrastającego
współzawodnictwa i wielkich zawodów międzynarodowych, w
sporcie wyczynowym rośnie – niestety – niepomiernie rola
pieniędzy i funkcji kontrolnej motywacji zewnętrznej.
Właśnie przed chwilą oglądałem w telewizji program
przedstawiający mistrzostwa wojewódzkie w siatkówce
plażowej. Dziennikarz mocno podkreślał, że to „fajna
i zdrowa zabawa” o rozrywkowym i amatorskim charakterze, ale po tych
zapewnieniach najwięcej mówił o ...pieniądzach,
nagrodach, wyliczając m.in. ile zawodnik może zarobić
biorąc udział w 14 takich zawodach. Kiedy w telewizji informują
np., że w |Maratonie Nowojorskim drugie miejsce zajęła Polka, to
natychmiast, dokładnie podają ile pieniędzy otrzymała w
nagrodę. Ciekawe, że Bogusław Kaczyński, kiedy zachwyca
się i opisuje piękno śpiewu Pavarottiego nie mówi nic o
jego zarobkach.
Dla
mnie jest sprawą oczywistą, że mimo wzrostu znaczenia
współzawodnictwa, liczby i rangi zawodów
międzynarodowych, należy dbać o większą
wszechstronność motywacji i pamiętać również o
wartościach społecznych i humanistycznych sportu. /5/.
W
tym zakresie ogromna jest rola trenera, który może – i
powinien – odpowiednio wszechstronnie, skutecznie motywować i
wychowywać zawodników dbając o rozwój ich
osobowości i pełnienie różnych ról
społecznych, a nie tylko roli „pseudo-zawodowca”, według
określenia prof. T. Ulatowskiego. Różnorodność
czynników wpływających dodatnio i skutecznie na zawodnika, na
jego trening, wyniki w zawodach oraz osobowość jest spora i
właśnie postaram się opisać niektóre, wybrane
czynniki motywujące.
MOŻLIWOŚCI ZASPOKAJANIA WIELU POTRZEB
POPRZEZ UPRAWIANIE SPORTU.
„W dziedzinie
motywacji zachowanie się jest określone raczej przez kilka lub przez
wszystkie podstawowe potrzeby jednocześnie, a nie wyłącznie przez
jedną z nich. Ta ostatnia sytuacja byłaby bardziej wyjątkowa niż
ta pierwsza.
Abraham H. Maslow.
Nim
przypomnimy najbardziej podstawowe wiadomości o motywacji wewnętrznej
i zewnętrznej, nim opiszemy zadania trenera w zakresie motywowania
zawodników oraz nim omówimy różne czynniki
zachęcające i motywujące do uprawiania sportu, trzeba
przypomnieć sprawę najbardziej podstawową i oczywistą (a często
najtrudniej jest dostrzec rzeczy oczywiste), że sam sport, ćwiczenia,
działalność ruchowa posiada wielkie wartości
zachęcające, motywacyjne. Wartości motywacyjne sportu
polegają przede wszystkim na tym, że może on zaspokajać i
zaspokaja liczne i przeróżne potrzeby człowieka –
potrzeby wrodzone i nabyte, potrzeby zabawy i rozrywki, czynnego odpoczynku,
utrzymania stanu sprawności, potrzeby niezależności,
współzawodnictwa i walki, panowania, przynależności,
uznania, samodzielności etc.
D.
Birch i J. Veroff /6/ wysunęli pogląd, że w uporczywych
działaniach ludzi ukierunkowanych na osiągnięcie
określonego celu, na wykonanie określonych zadań można
wyróżnić 7 głównych czynników
zachęcających, motywujących. Są to : odczucia zmysłowe,
ciekawość, osiągnięcia, napastliwość,
przynależność, władza i niezależność.
Koncepcję tę
wykorzystali R. B. Alderman i N. I> Wood /7/ przedstawiając układ
motywacyjne (układ zachęt) występujący w
działalności sportowej. Wyróżnili oni: 1/
niezależność (działanie na własną rękę,
poleganie na sobie, odpowiedzialność za własne czyny), 2/ moc
władza, panowanie (kierowanie innymi), 3/ przynależność
(przyjaźń, koleżeństwo), 4/ stres (szukanie pobudzenia,
trudnych sytuacji), 5/ doskonałość (wysoka jakość i
sprawność tego, co się robi), 6/ napastliwość
(agresywność, walka z innymi, szkodzenie innym), 7/ powodzenie
(zdobywanie uznania, statusu, prestiżu).
Wszystkie
wymienione powyżej potrzeby można – w różny
sposób i w różnym stopniu – zaspokajać poprzez
uprawianie sportu, czyli sama istota działalności sportowej stanowi bardzo
swoisty czynnik, a raczej zestaw czynników zachęcających.
Z
licznych badań dotyczących sportowców w różnym
wieku i o zróżnicowanym stażu zawodniczym, wynika, że
ogromna większość zwłaszcza młodych ludzi zajmuje
się sportem lub w ogóle działalnością ruchową
(gry, zabawy etc.) z wielu powodów. Ich motywy są
różnorodne.
Poglądy
na ten temat większości badaczy są następujące :
1.
Najczęściej
występującymi motywami uprawiania sportu są :chęć
przynależności, opanowanie umiejętności ruchowych,
pobudzenie, uznanie i powodzenie, sprawność ruchowa oraz
wyładowanie energii.
2.
Stosunkowo mniej
ważnymi motywami są : chęć niezależności,
władzy, agresji oraz wpływ innych osób (w tym
rodziców).
3.
Pomiędzy
osobnikami różnych płci nie występują widoczne
różnice w motywacji uprawiania sportu.
4.
Nie ma też
różnicy pomiędzy osobnikami o różnym wieku (w tej
sprawie mam nieco odmienne zdanie - Z.C.).
5.
Nie ma też
znacznych różnic pomiędzy przedstawicielami
różnych kulturowo środowisk.
Moim
zdaniem motywy uprawiania sportu często zmieniają się wraz z wiekiem,
stażem zawodniczym i klasą zawodnika. Jeżeli dzieci mocno
podkreślają znaczenia zabawy, rozrywki, potrzeby ruchu, to
młodzieńcy już częściej myślą o wynikach i
osiągnięciach.
Warto teraz wspomnieć o tym,
co odstręcza od uprawiania sportu oraz, co powoduje zaprzestanie
działalności sportowej. Z licznych badań wynika, że dzieci
stronią od sportu najczęściej z powodu obawy przed
niepowodzeniem oraz z powodu niskiej oceny własnych możliwości.
Dzieci porzucają uprawianie sportu z motywów ujemnych: brak czasu
na zabawy, znudzenie, przesadny zacisk na współzawodnictwo, brak
radości, przyjemności i zabawy, niechęć do trenera.
Na podstawie licznych badań
różnych autorów i własnych V. Carron /8/ podaje
przyczyny przerywania działalności sportowej: 1/ Najczęściej
występujące i podawane przyczyny odejścia od sportu to:
zainteresowanie inną dziedziną działalności. 2/ Ujemne
powody zaprzestania uprawiania sportu, to : brak czasu na zabawy, brak
powodzenia, brak postępu w zakresie umiejętności w danej
dziedzinie sportu, nie odczuwanie przyjemności, znudzenie i znużenie,
urazy, brak zachęty ze strony ważnych osób (ja bym to jeszcze
dodał – choć to trochę wynika z wymienionych wyżej
powodów – nieodpowiednia postawa i zły styl kierowania ze
strony trenera). 3/ Ujemne motywy przerywania uprawiania sportu
występują częściej u najmłodszych uczestników.
Jest to niezmiernie ważne stwierdzenie dla trenerów
pracujących z bardzo młodymi sportowcami, którzy traktują
dzieci instrumentalnie, są żądni przedwczesnych sukcesów
sportowych i zapominają
o potrzebie zabawy i rozrywki.
Osobiście uważam,
że przesadny nacisk na współzawodnictwo i osiąganie w
bardzo młodym wieku wielkich osiągnięć sportowych, jak
również zbyt wczesne i zbyt częste uczestnictwo w zawodach
dzieci jest ze względów zdrowotnych, wychowawczych i
psychologicznych – błędne i wcale nie sprzyja osiąganiu
naprawdę wielkich wyników w wieku dorosłym, w następnych
etapach szkolenia. /9/.
MOTYWY WEWNĘTRZNE ORAZ RADOŚĆ Z UPRAWIANIA SPORTU.
„Swobodna ciekawość jest
lepsza od surowej dyscypliny”.
Święty Augustyn.
Jeszcze raz chcę
podkreślić, że w pogoni za wynikami i pieniędzmi nie
należy zapominać o motywacji wewnętrznej. Na uprawianie sportu
wpływa wiele przeróżnych motywów, ale motyw
wewnętrzny – umiłowanie wybranej dziedziny sportu (czynnik
uczuciowy) oraz zainteresowanie wybranym sportem (czynnik umysłowy)
– jest niezmiernie ważny. Jak już wspomniałem, dobrze robimy
to, co lubimy, co nam sprawia przyjemność, a odczuwamy przy tym
mniejsze zmęczenie. Albert Einstein obok intensywnej, wielogodzinnej pracy
naukowej, znajdował czas na żeglowanie po jeziorach, chodzenie po
górach, nocne granie na skrzypcach. Nie odczuwał zbytniego zmęczenia,
bo wszystkie te czynności sprawiały mu radość i dawały
zadowolenie. Mnie osobiście dziwią trenerzy, którzy lubią
kiedy nazywa się ich „katami” i sami zalecają oraz
uprawiają „cierpiętnictwo sportowe”. Sport, mimo
ogromnego wysiłku powinien być przede wszystkim
przyjemnością.
Ważnym, więc czynnikiem
motywującym do uprawiania sportu i wytężonych ćwiczeń,
samodyscypliny jest radość z uprawiania sportu (ang.
sport-enjoyment).
Dotychczas sądzono, że
radość z uprawiania sportu jest wyłącznie motywem
wewnętrznym. Tak nie jest – radość z uprawianie sportu
– jak wykazał
Wyróżnili oni następujące
„części składowe” radosnego postrzegania sportu :
1. czynniki wewnątrzpochodne związane z
osiągnięciami (wynikami w zawodach) : poczucie kompetencji,
własnej wartości, mistrzostwa;
2. czynniki zewnątrzpochodne związane z
osiągnięciami : porównywanie się z innymi,
współzawodnictwo, osiągane wyniki;
3. czynniki zewnątrzpochodne nie związane z
osiągnięciami: uznanie innych, autorytet, pochwały i wyrazy
uznania, szacunek, koleżeństwo, przyjaźń, spotykanie
ciekawych ludzi;
4. czynniki wewnątrzpochodne nie związane z
osiągnięciami: wyżycie się ruchowe przyjemne doznania w
trakcie ćwiczeń i zawodów, „czysta”
radość z uprawiania sportu...
Wspomniani
autorzy odnosili swoje poglądy głównie do motywacji dzieci,
ale sądzę, że powyższe motywy w dużym stopniu
(może nieco inaczej) dotyczą również młodzieży i
dorosłych.
Oczywiście
motywacja dzieci pod wieloma względami może różnić
się od dorosłych.
W wielu badaniach motywacji dzieci
wyróżniono ogromną liczbę przeróżnych
motywów uprawiania sportu i w ogóle działalności
ruchowej. Sadzę, że dla dzieci najbardziej istotne i
najważniejsze są następujące motywy : 1/ potrzeba ruchu,
radość z zabaw i czynności sportowych, co sprzyja rozwojowi
zdolności wysiłkowych, zbornościowych oraz doskonaleniu
możliwości czynnościowych i przystosowawczych młodocianych
sportowców; 2/ optymalny poziom pobudzenia kory mózgowej; 3/
poczucie kompetencji i własnej wartości.
Niezmiernie
ważne, a w odniesieniu do dzieci i młodzieży może
najważniejszym, zadaniem trenera jest rozpoznanie i wykorzystanie w toku
zaprawy różnych motywów wpływających na odczucie
radości z uprawiania sportu, pamiętając przy tym, iż nie
tylko wyniki w zawodach stanowią źródło zadowolenia, nie
są też jedynym motywem uprawiania sportu /11/, a przy tym...to sport
jest dla dzieci, a nie przeciwnie.
OSOBA TRENERA
Nauczyciele są
większymi
dobroczyńcami
niż rodzice”
Papież Sykstus
Pierwszy,
II wiek
Najważniejszym,
obok samego ruchu czynnikiem motywującym (jeżeli tak można
określić osobę), jest trener, który wywiera
przemożny wpływ na swoich podopiecznych poprzez stosowany styl
kierowania zespołem sportowym (o czym już wspominałem),
sposób prowadzenia ćwiczeń (patrz ; poniżej), poprzez
swoją osobowość, postawy, poziom wiedzy i umiejętności
praktycznych, talent pedagogiczny, postawy, zachowanie, poglądy, sposoby
porozumiewania się oraz poczucie humoru /12/. Trener wywiera wielki
wpływ na zawodników nie tylko tym, co umie, co mówi, jak działa,
ale tym kim jest. Trener o wybitnej osobowości wywiera przemożny
wpływ na zawodników, którzy uczą się od niego,
przejmują jego sposób myślenia, mówienia i zachowania,
poczucie humoru, sposoby oceny pewnych zjawisk etc., etc. Ciekawym
przykładem wpływu osobowości trenera na swoich wychowanków
mogą być trenerzy, którzy przed laty uczyli się
szermierki w Pałacu Młodzieży w Katowicach u trenera Augustyna Hałupki. Był on
przede wszystkim dobrym organizatorem i wychowawcą, który
znakomicie motywował do uprawiania szermierki i ćwiczeń dzieci. Wychował
całą plejadę dobrych szermierzy. Poza szermierką miał
inną pasję, mianowicie tenis. Czas wolny, wakacje
poświęcał grze w tenisa. I co się okazało - jego
uczniowie sprzed lat, obecni trenerzy, każdą wolną chwilę
oraz wakacje spędzają na korcie tenisowym (przyznam się
szczerze, że mnie to trochę irytuje, ale podaję to jako
przykład wielkiego wpływu trenera na swoich wychowanków).
Jeżeli
chodzi o szkolenie, przede wszystkie, o motywację, to szczególnie
ważny wpływ wywiera pierwszy trener (Pałac Młodzieży,
UKS, pierwszy etap szkolenia w klubie). Na kursie trenerów, który
prowadziłem w Olimpijskim Ośrodku Szkoleniowym w Colorado Springs, na
pytanie kto wywarł największy wpływ na motywację,
zapał, umiłowanie szermierki, prawie wszyscy uczniowie odpowiedzieli
- mój pierwszy trener (chociaż, oczywiście wymieniali
również innych trenerów).
Wszystkie,
lub prawie wszystkie działania , czynności, słowa, słowa
zachęcające do uprawiania sportu, do wysiłku, do
osiągnięcia jak najlepszych wyników, organizacja i
treść szkolenia, dobór i sposoby prowadzenia
ćwiczeń, oceny ćwiczeń i treść szkolenia, zadania
szkoleniowe i sportowe etc., etc. są związane z osobą trenera,
cechami jego osobowości, stylem kierowania i metodami szkoleniowymi (patrz
; poniżej).
A teraz w kolejnych punktach podam
najważniejsze zadania i wskazówki dotyczące stosowania
różnych środków zachęcających przez trenera.
1.
Motywowanie
zawodnika - odpowiednie jeżeli chodzi o treść, kierunek i poziom
- jest niezmiernie ważne, ale niełatwe. W stosowaniu
różnych zachęt, motywowaniu powinno się
uwzględniać wiek zawodnika, jego staż zawodniczy, poziom
sportowy, wymiar osobowości, w tym cech przyrodności (temperamentu),
typ psychologiczno-taktyczny, etap szkolenia i oczywiście dziedzinę
sportu. Tak jak w samym szkoleniu,
tak w motywowaniu należy przestrzegać zasady indywidualizacji. I tak
np. do introwertyka trzeba się zwracać spokojnie, uprzejmie,
stosować łagodną perswazję, do typowego ekstrawertyka
skuteczniej jest – a
zwłaszcza uwagi krytyczne – przedstawiać ostro i zdecydowanie.
Zawodnika typu „wojownik” trzeba motywować do
wysiłków celem poprawienia techniki, powiększenia zasobu
stosowanych w walce działań, do doskonalenia zdolności
wysiłkowych i zbornościowych mocno podkreślając, że
wymagane wysiłki są niezbędne do walki, do zwycięstwa, do
sukcesów. Zawodnikowi typu „”technik” należy
tłumaczyć, że po to tak wytrwale stara się i doskonali
swoje nawyki i umiejętności, aby stosować je w walce i
starać się wygrywać. W stosunku do choleryków należy
wykorzystywać ich miłość własną, ambicje,
przebojowość i niespożytą energię. Flegmatycy
natomiast – pod wpływem zachęt i objaśnień trenera
– powinni swoje braki szybkości i pewną powolność
procesów nerwowych, nadrabiać ogólną
„solidnością”, doskonałym opanowaniem techniki i
taktyki, skupieniem uwagi oraz działaniami w drugim zamiarze. Innymi
słowy w motywowaniu do każdego trzeba znaleźć inną,
swoistą, skuteczną drogę.
2.
W sportach
zespołowych – wbrew opinii większości trenerów,
którzy stosują zadania i motywację zespołowe –
najbardziej skuteczne jest stosownie indywidualnego motywowania
poszczególnych graczy i stawianie im indywidualnych zadań
szkoleniowych i wynikowych.
3.
Jak już
wspominano, środkami kształcenia motywacji są nie tylko
słowa, pouczenia czy wskazówki trenera, ale cała jego postawa,
zachowanie, sposób bycia, „młodzieńcza werwa”,
sprawność osobista (to zawodnicy bardzo cenią!),
punktualność, ciekawy i bardzo barwny sposób prowadzenia
ćwiczeń, indywidualizacja szkolenia, przyjazny i współpracujący
styl kierowania, współodczuwanie i więź uczuciowa z zawodnikiem.
4.
Na żadnym
etapie szkolenia nie można zapominać o radości z uprawiania
sportu. Trzeba umiejętnie łączyć motywację
wewnętrzną z funkcją informującą motywacji
zewnętrznej. Prymitywne stosowanie i nadużywanie funkcji kontrolnej
motywacji zewnętrznej jest niewychowawcze, a ponad to – na
dalszą metę – na ogół nie przynosi spodziewanych,
trwałych sukcesów wynikowych.
5.
Ważnym i
skutecznym sposobem wpływania na motywację zawodnika, w tym motywację
osiągnięć, na jego czynną i świadomą postawę
– jest wspólne z nim ustalanie planów szkoleniowych,
udziału w zawodach, zadań szkoleniowych i wynikowych. Zadania
stanowią niezmiernie ważny czynnik motywujący (omówione
będą w 2 cz. opracowania) i dlatego powinny wyzwalać
ambicję, być pobudzające, ale wykonalne.
6.
Chociaż
motywacja osiągnięć rozwija się głównie w
okresie dzieciństwa, to i w późniejszych okresach można
ją pobudzać i kształtować odpowiednim oddziaływaniem
trenera i zespołu.
7.
To, co
łączy się z poprzednim punktem – wiara w siebie,
samo-zaufanie, pewność siebie wpływają korzystnie
zarówno na poziom wysiłku, jak i na skuteczność
działania. Trzeba, a jednocześnie obniżać uczucie obawy
przed porażką.
Na zakończenie jeszcze raz
przypomnijmy o zasadzie indywidualizacji. Prowadząc proces zaprawy trener
musi pamiętać, że poszczególni zawodnicy
różnią się nie tylko budową ciała,
uzdolnieniami, szybkością reakcji etc., ale także
treścią , kierunkiem i poziomem motywacji w tym – motywacji
osiągnąć. Pamiętajmy, że jednakowe traktowanie
wszystkich zawodników może mieć dramatycznie odmienny skutek.
Wzorem
oddziaływań motywujących trenera mogą być metody
szkoleniowe i wychowawcze słynnego pływaka, trenera, psychologa,
naukowca, autora James’a Counsilmana /13/. W kierowaniu treningiem
właśnie wielki nacisk kładł na motywację oraz
łączenie obowiązków zawodnika i studenta, wychował
plejadę mistrzów USA, świata i Igrzysk Olimpijskich. A –
trzeba to podkreślić – trening pływacki jest
dość jednostajny i wyczerpujący (nie ma przeciwników
bezpośrednich, nie ma zmian sytuacji etc.) Sam Counsilman już w
bardzo „dorosłym” wieku przepłynął kanał
Warto tez podkreślić, że chociaż
James Counsilman osiągał świetne wyniki (medale jego
uczniów) to nie podkreślał maniakalnie znaczenia
zwycięstwa, zwłaszcza w odniesieniu do młodocianych pływaków.
Oto jego słowa „Trenerzy powinni zapomnieć o zwycięstwach,
a skupić się na zaspokajaniu potrzeb dzieci, dając im
więcej radosnych doznań, co trzyma je przy pływaniu przez
całe życie”.
Omówienie dalszych czynników motywujących w
działalności sportowej – w kolejnym numerze „Sportu
Wyczynowego”.
Styl kierowania
opisałem dokładniej w innych opracowaniach (patrz ; ods. 5 i 12).
Odsyłacze
:
1.
Yerkes M. R.,
D.: The Relationship of Strenght of Stimulus to Rapidity of Habit Formation.
„Journal of Comparative Neurology and Psychology”, 1908, nr 18.
2.
Czajkowski Z.:
Motywacja w działalności sportowej. Katowice 1987. WFS. Czajkowski Z.: Motywacja w Sporcie.
Warszawa 1989. RCMSKFiS.
Czajkowski Z.: Znaczenie motywacji wewnętrznej i zewnętrznej.
„Sport Wyczynowy” 1987, nr 7.
Czajkowski Z.: Motywacja i pobudzenie w działalności
sportowej. Gdańsk 1999. Rocznik Naukowy AWF w Gdańsku, tom VIII.
Czajkowski Z.: Strach ma wielkie oczy „Sport Wyczynowy”
1992, nr 7 – 8. Czajkowski Z.: Motywacja osiągnięć –
nastawienie na „ja” oraz nastawienie na zadania. „Sport
Wyczynowy” 2001, nr 3 – 4.
3.
Atkinson J. W.:
An Introduction to Motivation. Princeton 1964. Van Nostrand. Mc’Clelland
D. C.: The Achieving Society. Princeton. 1961. Van Nostrand.
4.
Spence J. T.,
Helmreich R. T.:Masculinity and Feminity. Austin 1978, University of Texas
Press.
5.
Czajkowski Z.:
Psychologia i humanistyczne wartości sportu. „Sport Wyczynowy”
2001, nr 7 – 8.
6.
Birch D., Veroff
J.: Motivation. A Study of Action. Belmont 1966. Brooks / Cole.
7.
Alderman R. B.,
Wood N. J.: An Analysis of Incentive Motivation in Young Canadian Athletes.
„Journal of Applied Sport Sciences. 1976, nr 1.
8.
Carron A.
V.:Motivation – Implications for Coaching and Teaching. Kingwood 1984.
Sport Dynamics.
9.
Czajkowski Z.:
Pierwszy etap szkolenia sportowego na przykładzie szermierki. Katowice
1995. ZSKF Makroregion Śląski.
10. Scanlan T. K., Lewshaite R.: Special Psychological
Aspects of the Competitive Sport Experience for Youth Participants. Predictors
of Enjoyment. „Journal of Sport Psychology” 1986, nr 8.
11. Czajkowski Z.: Motywacją w szkoleniu dzieci i
młodzieży. „Sport Wyczynowy” 1988, nr 1.
12. Czajkowski Z.: Wiedza, umiejętności ,
osobowość i praca trenera. Człowiek i ruch – Human
Movement”, AWF we Wrocławiu, 2000, nr 2.
Czajkowski Z.:
Knowledge, Skills, Personality and Work of
a Coach. „The Swordmaster” Spring 2001.
13. Counsilman J.: The Science of Swimming. New York
1975. Prentice Hall Inc.