Zbigniew Czajkowski
Istota i znaczenie przenoszenia wprawy w zaprawie sportowej oraz zasada swoistości
STRESZCZENIE
Autor omawia dwa bardzo istotne i ważne czynniki zaprawy sportowej i związane z nimi zasady, mianowicie dodatnie przenoszenie wprawy oraz zasadę swoistości zaprawy. Zwraca przy tym uwagę, że chociaż wspomniane zasady są tak ważne w procesie szkolenia, to często bywają niedoceniane i pomijane w opracowaniach teoretyków sportu oraz w działalności szkoleniowej niektórych trenerów. Zasada przenoszenia wprawy najogólniej mówiąc dotyczy przenoszenia wprawy od ćwiczeń wyodrębnionych do ćwiczeń wielozadaniowych, bardziej złożonych, a następnie od ćwiczeń złożonych do walki ćwiczebnej, a wreszcie od walki ćwiczebnej do walki w zawodach. Ściśle związana z przenoszeniem wprawy zasada swoistości zaprawy sportowej zaleca, aby wszystkie części składowe treningu (zdolności wysiłkowe, zdolności zbornościowe, umiejętności techniczne, techniczno-taktyczne, taktyczne oraz procesy psychoruchowe) związane były logicznie i ściśle ze znamiennymi cechami i wymogami wybranej dziedziny sportu.
Jako przykład niestosowania zasady swoistości oraz dodatniego przenoszenia wprawy autor podaje próby kształtowania wytrzymałości pięściarza, piłkarza czy szermierza przy pomocy biegów na długie dystanse (ruch rytmiczny, miarowy, jednostajny, bez zmiany sytuacji, bez bezpośredniego przeciwnika, bez reagowania i wyborów działania, włókna wolnokurczliwe i przemiany tlenowe). Czyli wszystko zupełnie inaczej niż w trakcie walki na ringu, boisku czy planszy.
Innym jaskrawym przykładem niedoceniania i nieprzestrzegania zasady dodatniego przenoszenia wprawy jest nauczanie szermierza, tenisisty czy siatkarza jedynie wykonywania poszczególnych ruchów (działań, nawyków ruchowych) z pomijaniem uczenia ich stosowania w sytuacjach walki.
Jak już podkreślano, dodatnie przenoszenie wprawy dotyczy wszystkich części składowych i zadań procesu szkolenia. W zakresie techniki i taktyki przenoszenie wprawy powinno dokonywać się w kolejnych stadiach nauczania, uczenia się i stosowania poszczególnych działań (nawyków czuciowo-ruchowych), a więc od zaznajomienia z działaniem (nazwa, definicja, opis i pokaz działania), poprzez stadium uczenia się (opanowywanie podstawowej budowy ruchu danego nawyku), stadium utrwalania (automatyzacja nawyku), do stadium doskonalenia (zmienność, różnorodności nie tylko wykonania, ale również - i przede wszystkim - stosowania danego działania w walce).
W całym wieloetapowym procesie szkolenia swoiste dodatnie przenoszenie wprawy występuje w trzech stadiach:
1) stadium wstępne, czyli poznawcze (w pierwszym, wstępnym etapie szkolenia),
2) stadium pośrednie, czyli skojarzeniowe (etap podstawowy szkolenia)
3) stadium celowej i wszechstronnej działalności (etapy zawodniczy i mistrzowski).
Omawiając dokładnie przenoszenie dodatnie wprawy i zasadę swoistości zaprawy, autor podkreśla, że tylko takie działanie - nawyk czuciowo-ruchowy - może być uznane za w pełni opanowane i przyswojone przez zawodnika, które zawodnik potrafi z powodzeniem stosować w sytuacjach zawodów (występowanie przeciwnika, podniesiony poziom pobudzenia, obawa przed porażką etc).
Oczywiście przenoszenie wprawy jest bardzo różne w różnych dziedzinach sportu - inne sportach, w których występuje tylko jeden nawyk ruchowy zamknięty i wynik zależy głównie od poziomu wybranych swoistych zdolności wysiłkowych (lekka atletyka, podnoszenie ciężarów, kolarstwo, pływanie etc.), inaczej to wygląda w sportach „wyrazu artystycznego”, w których występują liczne nawyki zamknięte, ale nie ma bezpośredniego przeciwdziałającego przeciwnika (gimnastyka artystyczna, jazda figurowa na łyżwach), a jeszcze inaczej jest w sportach walki, grach rakietowych i zespołowych grach, w których występuje czynnie przeciwdziałający przeciwnik, sport oparty jest na wielu nawykach czuciowo-ruchowych otwartych, typu poznawczo-ruchowego, o ogromnym znaczeniu taktyki, reagowania, wyborów działania, postrzegania, właściwości uwagi i innych procesów psychoruchowych (procesów psychicznych ściśle związanych z działalnością ruchową człowieka).
Zrozumienie tekstu ułatwiają zamieszczone tabele.
Słowa kluczowe: trening sportowy – przenoszenie wprawy – różnice między poszczególnymi dziedzinami sportu – zasada swoistości treningu – etapy nauczania nawyku – fazy uczenia się i stosowania techniki i taktyki.
SUMMARY
The author
discusses two very important aspects of training, namely; positive transfer of
skill and principle of specificity of training. He stresses the point that in
spite of great importance of above mentioned principles, they are very seldom
described by the sport scientists and very often neglected by some of the
coaches in the process of conducting exercises. Generally speaking, the
positive transfer of skill means transfer of abilities and motor skill from one
task exercises to many tasks - more complicated - exercise and then from these
exercises to loose play and finally from loose play (training bouts) to bouts
in competitions. The principle of specificity of training recommends that all
component part of training (energy abilities, co-ordination abilities,
sensory-motor skills, technical-tactical abilities, tactical capabilities and
psychomotor processes) ought to be strictly connected with the specific
characteristics end demand of a chosen branch of sport. It seems very obvious
and logical and yet in practice one may notice many examples of disregarding
this principle. A typical example of disregarding by the coach the principle of
transfer of skill and of specificity of training is an attempt to develop athlete’s
(boxer’s, tennisman’s, fencer’s etc.) specific endurance by long distance
running (rhythmic movements, no change of situation, no direct opponent, no
need for high level of perception and reaction, slow-twitching muscle fibers,
aerobic process - in other words everything quite different to what is
necessary and characteristic in mentioned above branches of sport). Another
example of disregarding the necessity of positive transfer of skill and
disregarding the principle of training specificity is the habit of some coaches
of fencing, tennis, soccer etc. to teach only how to execute a given stroke or
set of strokes (sensory-motor skills) completely neglecting most important task
of teaching what and when to apply a given action in a actual bout, in constantly
changing situation and with actively counteracting opponent.
The
positive transfer of skill is important for all aims, tasks and various
component parts of training (energy fitness, co-ordination, technique, tactics,
psychomotor processes). In teaching, learning and applying technique and
tactics, the positive transfer of skills ought to proceed in all consecutive
stages of teaching a single motor skill (motor habit pattern).
Introduction
of a new motor sensory-motor skill (name, definition, verbal explanations,
demonstration)
Teaching-learning
of a new skill (mastering the basic structure of a given stroke),
Fixation of
a new movement (automatisation of skill),
Perfection
the motor skill (variable execution of a given action and its application in
different situations in a competition).
In the
long, lasting many years, process of athletic training the positive transfer of
skill in technique and tactics is conducted in three phases:
Introductory
(cognitive) phase (in the first, introductory stage of training),
Intermediate
phase (second, basis stage of training),
Many-sided,
versatile and purposeful application of actions in a competition (third -
competition and fourth - champion stages of training).
In
discussing the value of technique and tactics the author stresses the point
that only such action, stroke, movement (sensory-motor skill) may be accepted
as completely mastered by he athlete which he can apply successfully during a
competition (changing situations, opponent’s actions, increased arousal, being
afraid of defeat etc.)
The
transfer of skills is, of course, different in different branches of sport.
There are
branches of sport with one closed motor skill of motor type with many important
energy abilities (field and truck events, weight lifting, swimming, cycling
etc.)
Sports with
many closed sensory motor skills of motor type ones (artistic gymnastics,
figure skating etc.) and high level of motor educability and motor control,
Sports with
many sensory-motor skills, open, of cognitive-motor type, with great importance
of perception, speed and accuracy of reaction, various qualities of attention,
high level of motor adaptability, great importance of tactics (combat sports,
sport games). The principle of specificity, specialisation and positive transfer
of skill is, of course, most important - and most difficult - in the third
group of sports (combat games, racquet games, team games).
The
presented tables serve the purpose of facilitating Reader understanding and
remembering the text.
Keyword: athletic
training – transfer of skill – differences between various branches of sport –
principle of specificity of training –
stages of teaching sensory-motor skill – phases of learning and applying of
technique and tactics
Bieganiem .wokół boiska nie poprawimy
poziomu gry w piłkę nożną, podobne jak chodzeniem wokół stołu nie poprawimy
poziomu gry w bilard.
Zbigniew Czajkowski
Jednym z najważniejszych czynników działalności sportowej, zarówno w trakcie ćwiczeń, jak i w trakcie zawodów - jest rozumiane szeroko przenoszenie wprawy. Tylko takie działania (nawyki czuciowo-ruchowe danej dziedziny sportu) możemy uznać za całkowicie opanowane i przyswojone, które zawodnik potrafi z powodzeniem stosować w zawodach. Powyższe dotyczy również zdolności wysiłkowych (energetycznych), zbornościowych (koordynacyjnych) oraz zdolności psychoruchowych tj. procesów psychicznych związanych ściśle z działalnością ruchową (postrzeganie na wyższym, pojęciowo-ruchowym poziomie), szybkość i trafność odpowiedzi ruchowych i wyboru działania, właściwości uwagi (poziom, zakres, wybiórczość, podzielność, przerzutność etc.)
Najogólniej i najprościej można powiedzieć, że przenoszenie wprawy (przenoszenie dodatnie) występuje wtedy, kiedy zawodnik swoje umiejętności przenosi z ćwiczeń wyodrębnionych (np. uczy się jednego ruchu) do ćwiczeń sprzężonych (jednocześnie uczy się i doskonali zestawienie pewnych ruchów), następnie przenosi swe umiejętności do walki ćwiczebnej, a w końcu z wałki ćwiczebnej do walki w zawodach. Tylko takie działanie (nawyk czuciowo-ruchowy) oraz umiejętno taktyczne i zdolności psychoruchowe można uznać za w pełni opanowane, które zawodnik potrafi skutecznie zastosować w walce, w zmiennych sytuacjach i wobec przeciwdziałającego przeciwnika.
Przenoszenie wprawy występuje bardzo wyraźnie w toku uczenia się i doskonalenia określonych działań - nawyków czuciowo-ruchowych danej dziedziny sportu. I tak w pierwszym stadium uczenia się-nauczania nawyku (zaznajomienie z działaniem) trener podaje nazwę działania, jego definicję, sposób wykonania i zastosowania w walce, następnie przedstawia dany ruch w postaci pokazu (powolnie, z rozbiciem na części składowe, potem znowu całościowo i szybko) z niezbędnymi objaśnieniami słownymi. Na podstawie objaśnień i pokazu zawodnik tworzy obraz myślowy danego działania, rozumie jego sposób wykonania i zastosowania, tworzy obraz myślowy nauczanego ruchu i postanawia go opanować (motywacja). W drugim stadium (nauczania działania) uczeń przystępuje do prób wykonania nauczanego działania. Czyni to początkowo niezdarnie, niezgrabnie, występują zbytnie napięcia mięśniowe, przyruchy, zły rytm całości, ale w końcu - po pewnej liczbie prób, opanowuje podstawową budowę nowo nauczanego działania.
W stadium trzecim (utrwalanie i automatyzacja nawyku) zawodnik wykonuje dane działania sprawnie, dokładnie i szybko - z odpowiednim zgraniem ruchów rąk i nóg, we właściwym rytmie - przy czym kontrola ruchu stopniowo przechodzi od kierowania na podstawie wzroku do kierowania w oparciu o wrażenie czucia głębokiego (czucie mięśniowo-ruchowe, kinestetyczne).
W stadium czwartym (doskonalenie nawyku) zawodnik stopniowo potrafi wykonywać dane działanie w sposób zmienny (np. wypad szybkościowo-zrywowy, wypad z narastającą szybkością, wypad z wyczekiwaniem) lub zasłona szermierza w miejscu, z krokiem do przodu, z krokiem w tył, jako zasłona usuwająca, odbijająca, zamykająca etc.) oraz z dostosowaniem do sytuacji taktycznej (ocena odległości, rozpoznanie ruchów i zamiarów przeciwnika, zmiana odległości etc,)
Jednym słowem, w kolejnych stadiach nauczania, doskonalenia i stosowania danego działania (nawyku czuciowo-ruchowego) występuje przenoszenie wprawy dodatnie (patrz tab. 1).
Tabela 1. Stadia nauczania nawyku czuciowo-ruchowego (Z. Czajkowski)
Stadium i zadanie |
Środki metodyczne |
Poziom i rodzaj zborności ruchowej |
Powstawanie nawyku |
Procesy korowe |
Nacisk na: |
I.
Zaznajomienie z działaniem, zrozumienie działania |
Podanie
nazwy i definicji działania pokazy, objaśnienia słowne dotyczące sposobów
wykonania i zastosowania, motywowanie |
|
Powstanie
obrazu myślowego (wyobrażenia) działania, chęć opanowania ruchu, |
Wzrost
pobudzenia |
Zrozumienie
działania (sposobów jego wykonania i zastosowania) wyobrażenie ruchu. |
II.
Nauczanie-uczenie się działania,
opanowanie podstawowej budowy ruchu |
Próby
odtworzenia ruchu samodzielnie, przed zwierciadłem, na przyborach, ze
współ-ćwiczącym, z trenerem etc. |
Głównie
pierwszy, częściowo drugi; pojętność ruchowa |
Wstępne
opanowanie podstawowej budowy ruchu (występują jeszcze przyruchy i zbędne
napięcia mięśni). Do obrazu myślowego dochodzą wrażenia mięśniowo-ruchowe, |
Promienio-wanie
koncentracja, różnicowanie, |
Jak
wykorzystując podstawowe punkty odniesienia (kryteria poprawności); wykonywać
działanie. |
III.
Utrwalenie działania, pewne, dokładne opanowanie sposobu wykonania ruchu, |
Wielokrotne
powtarzanie działania początkowo wolno, potem szybciej. Działania w warunkach
łatwych, prawie niezmiennych. |
Pierwszy i
drugi; pojętność ruchowa i kierowanie ruchami |
Automatyzacja
nawyku, zmniejszanie znaczenia kontroli wzrokowej na rzecz kontroli
mięśniowo-ruchowej, obniżenie poziomu świadomości w samym wykonaniu ruchu |
Powstawanie
trwałych mechanizmów neuro-fizjologicznych nawyku (struktury dynamicznej) |
Dokładne,
sprawne, pewne wykonanie działania (właściwa kolejność, amplituda, rytm
składowych ruchów); ewent. pierwsze łatwe próby zastosowania działania |
IV.
Doskonalenie działania, pogłębienie i poszerzenie różnorodnych możliwości i
zmiennego wykonania oraz zastosowanie. działania w różnych, zmieniających się
i trudnych warunkach. |
Działania
i zastosowanie działania w zmiennych, różnych sytuacjach zbliżonych do walki
lub w walce; różne sposoby podejmowania decyzji; kształtowanie umiejętności
techniczno-taktycznych. |
Głównie
trzeci; przede wszystkim przystosowanie ruchowe z błyskawiczną zaradnością
ruchową |
Rozwinięcie
plastyczności nawyku, umiejętności stosowania go w różnych zmiennych
warunkach, często w postaci odpowiedzi czuciowo-ruchowej, |
Wysoka
gibkość i ruchliwość podstawowych procesów nerwowych, |
Zastosowanie
działania w sytuacjach współzawodnictwa; które działanie, w jakiej
odmianie i kiedy zastosować; działania przewidziane, nie-przewidziane
i częściowo przewidziane. |
Nauczanie otwartych nawyków ruchowych typu poznawczo-ruchowego (sporty walki, gry sportowe), w którym trener zwraca uwagę tylko na to, jak dany ruch, działanie (nawyk ruchowy) wykonać, a nie uczy, jakie działanie i kiedy w walce stosować, oczywiście nie zapewnia dodatniego przenoszenia wprawy. Ważne jest bowiem nie tylko jak wykonać dane działanie, ale co i kiedy zastosować.
Przenoszenie wprawy w stosowaniu techniki, taktyki, procesów psychoruchowych, zdolności wysiłkowych i zbornościowych występuje też bardzo wyraźnie w kolejnych etapach długoletniego procesu szkolenia [Czajkowski Z. 1991, Czajkowski Z. 2004, Czajkowski Z. 2005].
W długim procesie szkolenia sportowego można wyróżnić umownie trzy stadia opanowania techniki, a dokładniej: techniki przejawów reakcji i taktyki oraz procesów psychicznych, ściśle związanych ze stosowaniem ich w walce z czynnie przeciwdziałającym przeciwnikiem. Stadiów opanowania techniki w sportach, w których występuje wiele nawyków, a przy tym są nawyki otwarte, nie należy mylić z etapami nauczania i fazami powstawania pojedynczego nawyku. Wyróżniamy następujące stadia opanowania i stosowania techniki:
wstępne czyli poznawcze,
pośrednie czyli skojarzeniowe,
końcowe czyli wszechstronnej i celowej działalności,
W sportach o dużej liczbie nawyków czuciowo-ruchowych, o dużym znaczeniu taktyki /grupa trzecia; tab.2/ kolejna stadia opanowania i stosowania techniki w walce odpowiadają w przybliżeniu odpowiednio pierwszemu, drugiemu i trzeciemu etapowi szkolenia. W czwartym etapie występuje oczywiście stadium trzecie techniki - celowej i wszechstronnej działalności (na wyższym poziomie).
Ad. l. Stadium wstępne (poznawcze). Uczeń stara się zrozumieć swoją dyscyplinę sportu jako działalność całościową oraz poznać jej istotę. Istota szermierki np. polega na tym, by trafić pchnięciem lub cięciem swego przeciwnika i nie dać się trafić samemu. To co powiedziano o istocie szermierki może się wydać tak oczywiste i proste, że niejeden czytelnik może uznać powyższe uwagi za „wyważanie otwartych drzwi”. A jednak niestety w praktyce, zdarza się, że trener uczy postawy szermierczej, kroków, wypadu, etc., a uczniowie nie wiedzą, po co to robią i do czego te ruchy służą, co stanowi jaskrawe naruszenie zasady świadomości i aktywności.
W okresie początkowym treningu uczeń zwraca uwagę na sygnały (bodźce z otoczenia) związane z wykonaniem poszczególnych ruchów, które okażą się później nieistotne. Początkowo uczeń stara się działać celowo i skutecznie podać piłkę, zadać trafienie, rzucić piłkę do kosza, obronić się zasłoną etc., ale popełnia przy tym cały szereg błędów w samym wykonaniu działania; ruchy jego są jeszcze mało zborne i nieekonomiczne. Dopiero przy bardzo dobrym opanowaniu nawyków ruchy stają się. sprawne, „oszczędne” i sprawiają wrażenie niespiesznych, chociaż są szybkie. Początkujący zawodnik skupia uwagę na szczegółach wykonania ruchów i nie potrafi jeszcze dostrzec wielu bodźców, stanowiących istotne sygnały dla właściwej oceny sytuacji taktycznej i podjęcia odpowiedniej decyzji. Działalność początkującego sportowca polega często na staraniu dostosowania znanych nawyków do nowo poznanej działalności. W tym stadium pokazy i objaśnienia słowne trenera są bardzo ważne i pomocne. Nie należy Jednakże dążyć do przesadnie i pedantycznie dokładnego egzekwowania „idealnej” formy ruchów, zadawalając się na razie „z grubsza” opanowanymi ruchami
W tym stadium za szczególnie ważne należy uznać: odpowiedni poziom i kierunek motywacji zawodnika (czynnik niezmiernie ważny we wszystkich stadiach opanowania techniki i najbardziej znamiennych właściwości wybranej gałęzi sportu wraz ze zrozumieniem celowości działania).
Ad. 2. Stadium pośrednie (skojarzeniowe). Opanowane z „grubsza” nawyki podstawowe, których zawodnik uczył się w poprzednim stadium jako działań głównie pojedynczych, stają się pod wpływem ćwiczeń, bardziej ekonomiczne i skuteczne. Zawodnik potrafi je już łączyć w różne działania całościowe, dostosowując je do sytuacji walki. Poprawia się nie tylko jakość wykonania ruchów, ale również szybkość i trafność reakcji (z uwagi na lepsze spostrzeganie bodźców dotychczas nie dostrzegalnych). W tym stadium należy umiejętnie łączyć i przeplatać ćwiczenia całościowe z ćwiczeniami wyodrębnionymi. W szermierce przybiera to postać przeplatania lekcji indywidualnych czy ćwiczeń w dwójkach (ćwiczenia wyodrębnione, wybrane działania, wybrane umiejętności), z wolnymi walkami (ćwiczenia całościowe, współdziałanie i współzależność różnych ruchów i różnych umiejętności w sytuacji „prawdziwej” - w sytuacji walki). Pojedyncze działania szermiercze, wyuczone w poprzednim stadium, jak np. zasłony, pojedyncze pchnięcia, działanie na żelazo etc., łączy się w bardziej złożone ciągi ruchów, w starcia szermiercze, w których nasze ruchy przeplatają się z ruchami przeciwnika.
Ad.3. Stadium końcowe (celowej i wszechstronnej działalności). Zawodnik osiąga to stadium wtedy, kiedy wykonanie poszczególnych działań, ocena odległości i odpowiednie reagowanie, stają się łatwe i nie trzeba na nich skupiać specjalnie uwagi. Szermierz potrafi już operować różnymi umiejętnościami, działaniami szermierczymi i procesami psychicznymi swobodnie i niezależnie. Znamienna dla tego stadium jest wysoka jakość opanowania nawyków czuciowo-ruchowych, giętkość nawyków, łatwość oceny odległości i położeń przestrzennych, umiejętność panowania nad rytmem własnych ruchów, przewidywanie ruchów przeciwnika, skupienie uwagi na obserwacji przeciwnika i taktycznym prowadzeniu walki. Zawodnik skupia uwagę nie na tym, jak wykonać działanie, ale na doborze i zastosowaniu odpowiednich środków taktycznych; wzrasta przy tym jego przerzutność uwagi, szybkość i trafność myślenia operacyjnego taktycznego. Zawodnik dowolnie podejmuje decyzje albo w wyniku myślenia taktycznego, rozpoznawania zamierzeń przeciwnika i wprowadzania go w błąd albo na podstawie wyuczonych odpowiedzi czuciowo-ruchowych. W tym stadium wraz ze wzrostem jakości uwagi wzrasta jakość spostrzegania.
Ogólnie można powiedzieć, ze końcowe stadium odznacza się. opanowaniem bogatej techniki i związanych z nią specjalnych umiejętności techniczno-ruchowych, opartych na przejawach różnych odmian odpowiedzi czuciowo-ruchowych. O dobrej, bogatej i skutecznej technice świadczy nie tyle liczba poszczególnych działań (nawyków ruchowych), których zawodnik wyuczył się, ile umiejętność ich stosowania w walce. Działania te złożone' są często z pojedynczych nawyków podstawowych łączonych i stosowanych zależnie od potrzeb, działań przeciwnika i rozwoju sytuacji. Działania własne zawodnika przeplatają się bardzo często z działaniami przeciwnika np. natarcie szermierza A, zasłona i odpowiedź szermierza B, zasłona i przeciwodpowiedź zawodnika A; albo blokowanie zbicia piłki siatkarza czy też wymiana ciosów w walce na ringu [Turecki B., Czajkowski Z. 1990].
Tabela 2. Stadia opanowywanie i stosowania techniki oraz umiejętności techniczno-taktycznych i taktycznych (Z. Czajkowski)
Stadia opanowania i stosowania techniki |
Znamienne właściwości działania |
stadium
techniki wstępne
czyli poznawcze (występuje
w pierwszym - wstępnym etapie szkolenia) |
|
Stadium
techniki pośrednie, czyli skojarzeniowe (występuje w drugim – podstawowym
etapie szkolenia) |
|
Trzecie
stadium techniki, czyli wszechstronnej i celowej działalności (występuje w
trzecim – zawodniczym i w czwartym – mistrzowskim etapie szkolenia) |
|
Powyższe wywody dotyczą głównie sportów o licznych nawykach czuciowo ruchowych otwartych (zewnętrznych typu poznawczo-ruchowego, a więc sportów walki, gier rakietowych, zespołowych gier sportowych). W innych dziedzinach sportu też występuje podobne przenoszenie wprawy, ale całość procesu jest nieco prostsza. W sportach o rozstrzygającym znaczeniu zdolności wysiłkowych, w których występuje tylko jeden nawyk czuciowo-ruchowy zamknięty typu ruchowego (np. lekka atletyka, ciężary, kolarstwo, pływanie etc.) przenoszenie wprawy dotyczy oczywiście tylko jednego nawyku oraz określonych zdolności wysiłkowych.