Pchnięciem prostym

O WYZNACZANIU, POSTRZEGANIU I URZECZYWISTNIANIU CELÓW I ZADAŃ

„..przyszłość formuje osobowość, ponieważ człowiek formuje się tylko realizując zadania dalekie, powiązane z przyszłością.”

Zbigniew Pietrasiński

Jeden z moich uczniów, po przeczytaniu artykułu „Wpływ celów na motywację osiągnięć, pewność siebie, postawy oraz wyniki zawodników”, powiedział: „To jest bardzo ciekawe i pouczające. Wydaje mi się jednak, że powinien pan nieco dokładniej – i bardzo przystępnie – napisać o tym, jak pouczenie trenera, ewentualne uwagi krytyczne, zachęty oraz znajomość wyników wpływają na sposoby wyznaczania zadań przez poszczególne, wymienione przez pana, typy zawodników” (nastawionych na zadania, samodoskonalenie i wykonawstwo; nastawionych na współzawodnictwo i powodzenie; nastawionych na współzawodnictwo, ale z mocno zaznaczonym motywem obawy przed niepowodzeniem).

Przypomniawszy sobie mądre słowa Talmudu „Człowiekiem mądrym ten jest, który potrafi przyjąć radą od każdego”, postanowiłem przedstawić w lekkiej, felietonowej formie uwagi, spostrzeżenia i rozważania na temat zalecany przez mojego ucznia, a więc: jak sprzężenie zwrotne wpływa na wyznaczanie, postrzeganie i realizację dalekosiężnych celów i wynikających z nich bardziej szczegółowych zadań – szkoleniowych i wynikowych oraz jakie są znamienne cechy i właściwości trzech różnych stylów wyznaczania celów i zadań, jakie zadania „lubią” i jakie wyznaczają różne typy zawodników.

Podstawowe wiadomości o istocie i znaczeniu wyznaczania celów i zadań w działalności sportowej podałem we wspomnianym wyżej artykule /1/, a w innym opracowaniu omówiłem znaczenie wyznaczania zadań jako czynnik zachęcający (motywujący) /2/. Nim przystąpię do omówienia charakterystycznych właściwości i przejawów trzech podstawowych stylów wyznaczania i postrzegania zadań, przypomnę jeszcze kilka istotnych, ogólnych spostrzeżeń i uwag.

Wyznaczanie głównych celów oraz wynikających z nich zadań, odpowiednio podane i wykonane, stanowi na ogół skuteczny (ale nie zawsze!) sposób motywowania zawodnika i usprawniania procesu zaprawy.
Zależnie od wymiarów osobowości zawodnika należy odpowiednio stosować zadania szkoleniowe i wynikowe.
Cele i zadania powinny być wspólnym „udziałem” trenera i zawodnika, przy czym im starszy zawodnik, im dłuższy staż zawodniczy oraz poziom wyszkolenia, tym współudział zawodnika w ocenie przebiegu szkolenia i wyznaczania zadań powinien być większy.
Na podstawie długoletniej praktyki dochodzę do wniosku, że skrajni ekstrawertycy postrzegają bardziej ogólnie (syntetycznie), podczas gdy skrajni introwertycy – bardziej szczegółowo (analitycznie). Pewnie dlatego ekstrawertycy wolą metody ćwiczeń całościowe oraz zadania bardziej ogólne, a introwertycy cenią metody nauczania częściami (cząstkowe) oraz zadania bardziej szczegółowe.
Typy „silne” (silny typ układu nerwowego) cenią cele dalekosiężne i potrafią działać uporczywie w ich urzeczywistnianiu, nie zrażając się przejściowymi niepowodzeniami. Typy „słabe” wolą zadania bliskie w czasie i niezbyt trudne.
Dla dzieci najważniejsze są zadania szkoleniowe. Zawodnicy nastawieni na wykonawstwo, samodoskonalenie wolą zadania szkoleniowe, zawodnicy nastawieni na „ja”, na współzawodnictwo wolą zadania wynikowe.
Bardzo ważne i istotne: sprzężenie zwrotne (uwagi, pouczenia, polecenia, wskazówki trenera, wideo, znajomość wyników etc.) ułatwia i sprzyja wyznaczaniu realistycznych celów i zadań zawodnikom nastawionym na samodoskonalenie się oraz zawodnikom nastawionym na współzawodnictwo z wysokim poziomem motywu powodzenia, a utrudnia zawodnikom nastawionym na współzawodnictwo z silnie zaznaczonym motywem obawy przed porażką.

Po tym wstępie łatwiej będzie zrozumieć wywody na temat jakie cele i zadania „lubią” zawodnicy trzech wyróżnionych stylów wyznaczania i postrzegania zadań, przy czym omawiając te sprawy wezmę pod uwagę: swoistość celów i zadań, stopień ich trudności, bliskość i dalekosiężność celów i zadań, odpowiedzialność pojedynczego zawodnika i/lub zespołu, znaczenie i wartość celów i zadań oraz rodzaj motywacji.

Właściwości i przymioty zadań cenione przez zawodników nastawionych na wykonawstwo, zadania i samodoskonalenie.

Motywacja uprawiania sportu wymienionego typu zawodników, a szczególnie motywacja osiągnięć jest przede wszystkim wewnątrzpochodna. Zawodnik nie przecenia znaczenia współzawodnictwa, porównywania się z innymi, on uprawia sport „dla siebie” – dla własnej przyjemności, zdrowia, zadowolenia, poprawy umiejętności i kompetencji.

Najogólniej mówiąc cele i zadania zawodnika nastawionego na samodoskonalenie wyróżniają się następującymi właściwościami: są wyznaczane przez samego zawodnika (lub przy dużym i czynnym jego udziale); uwzględniają wymiary osobowości, poglądy, postawy i skłonności danego zawodnika; są swoiste (związane z wymiarami osobowości oraz potrzebami danego sportu); dodatnie, ściśle indywidualne, daleko- i bliskosiężne (wytyczają cel lub cele główne, nadrzędne, dalekosiężne, odległe w czasie, ale aby je osiągnąć wyznaczają odpowiednie, szczegółowe, krótkoterminowe zadania)...Zawodnicy wybierają zadania nastawione na wykonawstwo i stałe poprawianie się, lubią zadania szkoleniowe (np. poprawa zdolności wysiłkowych, zdolności zbornościowych, techniki, taktyki, zdolności psychoruchowych etc.), ponieważ takie zadania pozwalają, a nawet wymagają samodzielnego stosowania metod twórczych i różnych strategii w osiąganiu celów nadrzędnych. Takie zadania ponadto dostarczają najwięcej informacji ułatwiającej nanoszenie poprawek i doskonalenie procesu szkolenia. Określanie dalekosiężnych celów nadrzędnych zmusza niejako do wyznaczania – wynikających z tych celów – konkretnych zadań szczegółowych „krótkoterminowych”. Ponieważ zawodnicy nastawieni na samodoskonalenie się i wykonawstwo wybiegają myślą w przyszłość i przykładają wielkie znaczenie do odległych w czasie, dalekosiężnych, ważnych dla nich celów, ich zdolność do wyznaczania takich celów i – co ważne – ich uporczywego, systematycznego urzeczywistniania jest znacznie wyższa niż u zawodników nastawionych na współzawodnictwo - zarówno z wysokim poziomem motywu powodzenia, jak i mocno zaznaczonym motywem obawy przed porażką. Z tego wynika nader znamienna – i cenna – ich właściwość, mianowicie potrafią oni łatwo pogodzić się z trudnościami, z przeciwnościami, niepowodzeniami, dążąc konsekwentnie i „niezachwianie” do nadrzędnego, dalekosiężnego celu. Trener może i powinien odpowiednio wykorzystywać takie postawy i motywacje zawodników nastawionych na wykonawstwo i poprawę swoich umiejętności, zachęcając ich do wykorzystania ich stale poprawiających się zdolności i umiejętności w zawodach. Nie zawsze jest to łatwe, bo wyniki w zawodach nie stanowią głównego celu tego typu zawodników, niemiej nader często, po dłuższym okresie zaprawy, mogą osiągać doskonale wyniki, ponieważ brak obawy przed porażką w porównywaniu się z innymi sprzyja osiąganiu optymalnego poziomu motywacji i pobudzenia, co z kolei wpływa dodatnio na trafność i szybkość postrzegania, reagowania, podejmowania decyzji, poprawnego i skutecznego wykonywania wybranych działań w trakcie walki sportowej.

Właściwości i przymioty zadań cenione przez zawodników nastawionych na współzawodnictwo z mocno zaznaczonym motywem powodzenia

Motywacja zawodników tego typu – w odróżnieniu od sportowców nastawionych na samodoskonalenie – jest oparta przede wszystkim na motywach zewnątrzpochodnych: chęć współzawodniczenie, porównywania się z innymi, ambicja zwyciężania, dążność do zdobycia uznania, skłonności do panowania. Za sukces uważają osiąganie dobrych wyników i wykazywanie swojej przewagi.

Z tego ogólnego nastawienia i postaw współzawodniczych oraz wysokiego poziomu motywu powodzenia wynika, że „lubią” cele i zadania „dodatnie” (osiąganie czegoś), „ujemne” (unikanie pewnych sytuacji, unikanie błędów), swoiste (wynikające z istoty danej dziedziny sportu oraz wymiarów swojej osobowości), indywidualne (wolą liczyć na siebie niż na kolegów; bardziej cenią swoje osiągnięcia niż zespołowe), o umiarkowanej trudności i raczej bliskie w czasie.

Chociaż mogą cenić zadania dodatnie, np. opanowanie nowych nawyków czuciowo-ruchowych czy umiejętności techniczno-taktycznych lub pokonania jakichś trudności występujących w trakcie ćwiczeń czy zawodów, to często starają się korzystać z zadań „ujemnych”, polegających na usuwaniu błędów czy niedostatków już opanowanych i stosowanych nawyków i umiejętności czy też poprawiania braków w zakresie zdolności wysiłkowych lub zbornościowych.

Swoiste indywidualne zadania – ich wyznaczanie i urzeczywistnianie – powinny ułatwiać współzawodnicze porównywanie się z innymi, pozwalając nastawionym na powodzenie zawodnikom wykazywanie swoich umiejętności, kompetencji, wartości. Umiarkowanie trudne zadania natomiast zwiększają szanse dodatnich ocen społecznego porównywania i wykazywania swoich umiejętności.

Nastawieni na współzawodnictwo i powodzenie zawodnicy chociaż często wyznaczają cele i zadania krótkoterminowe, to czasami również dążą do celów i zadań dalekosiężnych. Często bywa i tak, że zadanie krótkoterminowe np. dobry wynik w najbliższych zawodach, służy osiągnięciu celu dalekosiężnego, np. zakwalifikowanie się do drużyny na mistrzostwa świata.

Skupienie uwagi i wysiłków na zadaniach dalekosiężnych, odległych w czasie może powodować obniżenie bieżących wyników, czego zawodnicy nastawieni na współzawodnictwo i powodzenie bardzo nie lubią.

Właściwości i przymioty zadań cenione przez zawodników nastawionych na współzawodnictwo z mocno zaznaczonym motywem obawy przed porażką

Motywy działania i zachowania zawodników powyższego typu, zwłaszcza w sytuacjach współzawodnictwa, porównywania się z innymi, oceny z zewnątrz, są - podobnie jak u zawodników nastawionych na współzawodnictwo z silnym motywem powodzenia – głównie zewnątrzpochodne.

Współzawodniczy sportowcy z wysokim poziomem motywu obawy przed porażką, unikający niepowodzenia często boją się zawodów, ponieważ udział w nich może obnażyć ich słabości, ich niski poziom umiejętności i skuteczności działania w walce sportowej. To sprawia, że przedkładają cele i zadania ogólne, nastawione – jeżeli to jest możliwe – na działania i osiągnięcia zespołowe, zadania skrajnie trudne lub raczej łatwe, dalekosiężne (odległe w czasie), ukierunkowane dodatnio. Zadania ogólne i zbiorowe – szczególnie w grach zespołowych – czynią porównywanie i ocenę zarówno trudnymi jak i bardziej ogólnymi, np. dziennikarz na ogół nie pisze „zawodnik X grał bardzo słabo i popełnił liczne błędy”, ale: „drużyna X zagrała słaby mecz wykazując liczne braki”, a to już nie dotyka tak bezpośrednio danego zawodnika. W grach zespołowych zresztą, kiedy dana drużyna gra słabo i przegrywa, poszczególni zawodnicy najczęściej „obwiniają” swoich kolegów, a nie siebie.

Krańcowo trudne zadania oczywiście nie pozwalają na wykazanie wysokiego poziomu umiejętności, ale porażka ze sławnym, doskonałym przeciwnikiem jest łatwiejsza do wytłumaczenia przed opinią publiczną i samym sobą. Zadania stosunkowo łatwe natomiast wyraźnie zmniejszają możliwość porażki i dlatego sportowcy z wysokim poziomem motywu unikania niepowodzenia chętnie podejmują się takich zadań.

Zawodnicy z wysokim poziomem obawy przed porażką wolą raczej zadania dodatnia (pozytywne), niż zadania ujemne, które mogłyby obnażyć ich słabość.

Jednakże, nie wszystko – jak stale powtarzam – jest takie proste w życiu, w tym i działalności sportowej, jak nam się może powierzchownie wydawać. Opisując typowe i najczęściej występujące zachowania, postawy, odczucia zawodników odznaczających się wysokim poziomem motywu obawy przed porażką (motywu unikania niepowodzenia), a nastawionych na współzawodnictwo, trzeba z naciskiem przypomnieć, że uczucia niepokoju, obawy, a nawet strachu nie zawsze muszą prowadzić do obniżenia skuteczności działania i złych wyników. Sprawy te są opisane w jednym z moich artykułów /3/ oraz w bardzo ciekawym i cennym opracowaniu Piotra Kuczka /4/.

* * * *

Jeden z ogólnych wniosków wydaje mi się taki, że nacisk na szkolenie, oddziaływanie wychowawcze, kształtowanie osobowości zawodnika, odpowiedni dobór i sposób prowadzenia ćwiczeń, osobowość i postawa trenera, organizacja zaprawy w klubach i na zgrupowaniach wpływa na powstawanie u zawodników nastawienia na wykonawstwo, samodoskonalenie, natomiast system szkolenia (w klubie i w kadrze), w którym zaniedbuje się i nie docenia znaczenia ćwiczeń, uczenia się, prowadzi do powstawania nastawienia wyłącznie na współzawodnictwo, przy czym – zależnie od wymiaru osobowości zawodnika, może występować albo motyw powodzenia albo motyw obawy przed porażką.

Uporczywość i konsekwencja w działaniu są wyraźnie wyższe i bardziej długotrwałe u zawodników nastawionych na wykonawstwo i samodoskonalenie. Zawodnicy nastawieni na współzawodnictwo mogą działać z zapałem i uporczywie tak długo, jak dostrzegają wyraźne szanse osiągnięcia powodzenia i wykazania swoich umiejętności. Zawodnicy z wysokim poziomem obawy przed niepowodzeniem często unikają – pod różnymi pretekstami – udziału w zawodach – kiedy obawiają się słabych wyników czy obnażenia swoich braków lub słabości.

Sprzężenie zwrotne zewnątrzpochodne – jak już wspominałem – ułatwia podejmowanie i urzeczywistnianie zadań zawodnikom nastawionym na samodoskonalenie oraz zawodnikom nastawionym na współzawodnictwo z silnym motywem powodzenia, a utrudnia zawodnikom z wysokim poziomem motywu unikania porażki.

Wyznaczanie celów i zadań posiada nie tylko aspekt szkoleniowy, bardzo istotny i ważny w działalności sportowej, ale ma też wymiar ogólnospołeczy. Sport nie powinien być sztucznie i całkowicie wyodrębniany z całokształtu działalności ludzkiej. Pewne zasady – w tym potrzeba kierowania własnym rozwojem, wyznaczanie celów i zadań, nie tylko sportowych, budowanie własnej wartościowej osobowości są ważne w życiu każdego człowieka i dotyczą również pracy zawodowej, działalności społecznej i w pełnieniu wielu przeróżnych ról społecznych (a nie tylko sportowca – „psełdozawodowca”). Jak trafnie napisał Zbigniew Piertasiński /5/: „Umiejętność kierowania własnym rozwojem jest dla człowieka miarą jego mądrości i jedną z dróg uniezależnienia się od losu. Wypada ją postawić w rzędzie twórczych przymiotów osobowości”. A wielcy zawodnicy (i trenerzy!), to na ogół wybitne osobowości.

Zbigniew Czajkowski

ODNOŚNIKI

1. Czajkowski Z. : Wpływ wyznaczania celów na motywacje osiągnięć, pewność siebie, postawy oraz wyniki w zawodach. „Sport Wyczynowy” 2002, nr ....

2. Czajkowski Z. : Czynniki motywujące w sporcie (2). „Sport Wyczynowy” 2002, nr...

3. Czajkowski Z. : czy strach zawsze musi mieć otwarte oczy? „Sport Wyczynowy” 2000, nr 11 – 12

4. Kuczek P. : Kontrowersje wokół znaczenia lęku w działalności sportowej. „Sport Wyczynowy” 2002, nr 1 – 2.

5. Pietrasiński Z. : kierowanie własnym rozwojem. Warszawa 1977, Iskry.